Opis stanu faktycznego
Sprawa dotyczyła powództwa G.D. przeciwko K.D. i I.G. o ustalenie nieważności umów darowizny sporządzonych w formie aktów notarialnych z 13.7.1984 r. oraz z 20.3.2003 r. Pierwsza umowa darowizny doprowadziła do przeniesienia własności nieruchomości przez J.G. na jego wnuka K.D. Na mocy zaś drugiej umowy darowizny K.D. przeniósł własność tej nieruchomości, w której wtedy mieszkał z żoną G.D. i trójką dzieci, na swego brata I.D.
Stanowisko SR
Sąd Rejonowy stwierdził brak jakichkolwiek podstaw do ustalenia nieważności obu aktów notarialnych. W ocenie SR nie były one sprzeczne z ustawą, ani nie miały na celu obejścia ustawy, a także nie były sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Sąd Rejonowy przyjął, że w żadnym z aktów notarialnych nie zaistniały wady oświadczenia woli. Odnośnie umowy darowizny z 13.7.1984 r. wskazał, że zgodnie z art. 59 KC nie można żądać uznania umowy za bezskuteczną po upływie roku od jej zawarcia, zaś co do umowy darowizny z 20.3.2003 r. podniósł, iż G.D. nie udowodniła, że wykonanie umowy uniemożliwiło zadośćuczynieniu jakiemukolwiek roszczeniu. Dalej wskazał, że okoliczność, iż powódka poniosła nakłady na nieruchomość jest bez znaczenia, bowiem jak podkreślił, wiedziała (lub powinna wiedzieć), że ta nieruchomość nie jest jej współwłasnością. Ponadto wskazał, że właściciel może rozporządzać swoją własnością w granicach określonych przez zasady współżycia społecznego (art. 140 KC), a cel czynności nie musi być szlachetny i zasługujący na uznanie. Sąd I instancji podniósł również, że nie dostrzegł by nastąpiło rażące naruszenie dobrych obyczajów oraz, że przeniesienie własności nieruchomości nie powoduje utraty przez powódkę i jej dzieci uprawnienia do zamieszkiwania w nieruchomości.
Na dalszym etapie SR wydał postanowienie o odrzuceniu apelacji G.D. Ostatecznie Prokurator Generalny wniósł skargę nadzwyczajną od wyroku Sądu Rejonowego oddalającego powództwo w sprawie. Wskazując szczególną podstawę skargi nadzwyczajnej, Prokurator Generalny połączył podstawę zawartą w art. 89 § 1 pkt 1 SNU (naruszenie zasad lub wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji) oraz podstawę zawartą w art. 89 § 1 pkt 2 SNU (rażące naruszenie prawa przez jego błędną wykładnię, a w konsekwencji niezastosowanie).
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok w całości i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu. W ocenie SN uznanie bezwzględnej nieważności umowy darowizny z 20.3.2003 r. znajduje oparcie w stanie faktycznym i prawnym. Przedmiotowa umowa została zawarta w czasie trwania związku małżeńskiego K.D. i G.D., dotyczyła jednak nieruchomości wchodzącej w skład majątku odrębnego darczyńcy i jej sporządzenie nie wymagało zgody żony darczyńcy, pomimo, że ona i członkowie jej rodziny czynili na tę nieruchomość nakłady. K.D. nabył prawo własności wskazanej nieruchomości uprzednio od swojego wstępnego w drodze umowy darowizny do majątku odrębnego; umowa ta nie zawierała bowiem postanowienia, że przedmiot darowizny ma wejść do majątku wspólnego małżonków.
Przepis art. 58 § 2 KC stanowi, że nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Cały ten przepis wyznacza od strony negatywnej ogólne ramy dopuszczalnej treści oraz celów czynności prawnej. Funkcja tego przepisu zasadniczo polega na tym, aby zapobiegać powstawaniu stosunków społecznych sprzecznych z porządkiem prawnym i uznanymi normami moralnymi. Przepis ten odczytany a contrario może służyć także za formalną podstawę swobody czynności prawnych, wyznaczając granice tej swobody. Skarżący, w ocenie Sądu Najwyższego, słusznie założył, że umowa darowizny podlega ocenie z punktu widzenia zgodności z zasadami współżycia społecznego i sprzeczność ta pociąga za sobą nieważność czynności prawnej. Zasady współżycia społecznego, określane także mianem zasad słuszności, mają charakter klauzuli generalnej, której istotą i funkcją jest uelastycznienie systemu prawa w celu zapobiegania rażąco niesprawiedliwym skutkom zastosowania określonej normy prawa w określonym stanie faktycznym. Z konieczności zachowania równowagi między pewnością prawną a sprawiedliwością wynika postulat stosowania klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego w przypadkach wyjątkowych, w których ma ono mocne uzasadnienie aksjologiczne. Należy wskazać, że skutki umowy darowizny z 20.3.2003 r. dotyczyły całej rodziny darczyńcy i spowodowały naruszenie jej dobra.
Obecność zasad współżycia społecznego jako klauzuli generalnej w art. 140 KC, która wyznacza granice uprawnień właściciela, w tym wypadku pozwanego darczyńcy, wskazuje na to, że rozporządzanie prawem własności może być poddane ograniczeniu, jeśli zostanie dokonane w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Taką okolicznością będzie naruszenie dobra rodziny i dobra dziecka jako wartości szczególnie chronionych przez ustawodawcę, bowiem okoliczności towarzyszące zawarciu czynności prawnej, które podlegają wartościowaniu w kontekście dyrektyw ochronnych w stosunku do rodziny i dziecka, mogą wpływać na ocenę, czy cel lub treść tej czynności jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Wobec powyższego wskazanie na dobro dziecka i dobro rodziny stanowi wystarczającą podstawę do oceny, czy cel lub treść czynności prawnej jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Dobro rodziny jest przedmiotem ochrony rangi konstytucyjnej, ponieważ to właśnie w rodzinie dziecko znajduje najlepsze środowisko do prawidłowego rozwoju. Ochrona praw dziecka jest więc każdorazowo jednym z elementów ochrony rodziny, a zasada dobra dziecka jest wkomponowana w tę wartość jaką jest dobro rodziny. Zasada dobra dziecka wyznacza kryterium postępowania nie tylko dla członków rodziny, ale także tworzy wytyczne obowiązujące ustawodawcę oraz organy stosujące prawo. Ojciec dzieci – K.D., poprzez zawarcie umowy darowizny przekazującej bratu nieruchomość, na której wzniesiony został budynek mieszkalny zamieszkiwany przez rodzinę darczyńcy doprowadził do naruszenia dobra rodziny i dóbr dzieci wchodzących w jej skład. Klauzula generalna dobra rodziny i dobra dziecka należy do zasad współżycia społecznego, których naruszenie przez czynność prawną może doprowadzić do jej bezwzględnej nieważności. Według art. 140 KC zasady współżycia społecznego stanowią wewnętrzny wyznacznik dla treści prawa własności, wyznaczają jego granice. Wywiedziona z przepisów gradacja wartości tj. przyjęcie przez ustawodawcę ochrony zasad współżycia społecznego za istotniejszą, od ochrony prawa własności, stanowi podstawę do ograniczenia prawa własności, w tym ograniczenia rozporządzania rzeczą przez umowę darowizny i uznania tej umowy za nieważną w przypadku, gdy skutkuje ona naruszeniem dobra rodziny i dobra dziecka.
Istotą wyroku jest uznanie, iż umowa darowizny dokonana w konkretnych okolicznościach faktycznych jako sprzeczna z dobrem rodziny i dobrem dziecka nie może funkcjonować w obrocie prawnym i nie zasługuje na ochronę. Funkcją klauzul generalnych jest możliwość uwzględnienia rozmaitych okoliczności faktycznych, które nie mogą być oceniane abstrakcyjnie i schematycznie – każdorazowo musi następować indywidualizacja tych okoliczności. Wobec tego, że rozporządzanie rzeczą polegające na zawarciu umowy darowizny należy do treści prawa własności, ograniczenie w postaci sprzeczności z zasadami współżycia społecznego dotyczy również tej czynności prawnej. Mimo, że rozporządzenie prawem własności nie musi następować w szlachetnym celu – jak ujął to Sąd Rejonowy – to jednak granicą tego rozporządzenia są, obok ustaw i społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa, zasady współżycia społecznego, które w tym konkretnym przypadku został naruszone w sposób oczywisty. Co za tym idzie umowa darowizny prowadząca do naruszenia dobra rodziny i dobra dziecka może zostać uznana za bezwzględnie nieważną na mocy art. 58 § 2 KC.
