Znacząca nierównowaga między konsumentem a przedsiębiorcą

Pytania prejudycjalne

Wątpliwości niderlandzkiego sądu dotyczyły kwestii, czy zgodnie z przepisami dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) w ramach umowy obarczonej ryzykiem, takiej jak rozpatrywane w postępowaniu głównym umowy leasingu akcji, warunek umowy ustalający z góry zysk, jaki uzyskuje przedsiębiorca w przypadku przedterminowego rozwiązania umowy, należy uznać za nieuczciwy z tego tylko powodu, że ten warunek– oceniany wyłącznie w świetle okoliczności towarzyszących zawarciu danej umowy – może powodować znaczącą nierównowagę wynikających z tej umowy praw i obowiązków stron? Ponadto, wątpliwości sądu krajowego dotyczyły zagadnienia, czy przedsiębiorca, który jako sprzedawca narzucił konsumentowi warunek uznany przez sąd krajowy za nieuczciwy, a w konsekwencji bezskuteczny, może dochodzić odszkodowania przewidzianego w przepisie prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, który miałby zastosowanie w przypadku braku tego warunku?

Stanowisko TS

Znacząca nierównowaga

Na podstawie art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 warunek umowy można uznać za „nieuczciwy”, jeśli powoduje on znaczącą nierównowagę wynikających z zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta. Powołując się na pojęcia „dobrej wiary” i „znaczącej nierównowagi” wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, TS stwierdził, że art. 3 ust. 1 dyrektywy definiuje jednak jedynie w sposób abstrakcyjny elementy, które sprawiają, iż dany warunek umowy, który nie stanowił przedmiotu indywidualnych negocjacji, ma nieuczciwy charakter (wyrok TS z 14.3.2013 r., Aziz, C‑415/11, EU:C:2013:164, pkt 67). W związku z tym Trybunał uznał, że aby ustalić, czy dany warunek powoduje powstanie „znaczącej nierównowagi” wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, należy w szczególności wziąć pod uwagę zasady, jakie mają zgodnie z prawem krajowym zastosowanie wobec braku porozumienia stron w tym zakresie. Przeprowadzając taką analizę porównawczą, sąd krajowy będzie w stanie ocenić, czy i, w odpowiednim przypadku, w jakim zakresie ta umowa stawia konsumenta w sytuacji gorszej niż ta przewidziana w obowiązujących przepisach krajowych. Podobnie właściwe w tym względzie wydaje się przeprowadzenie analizy sytuacji prawnej konsumenta pod kątem posiadanych przezeń zgodnie z prawem krajowym możliwości doprowadzenia do zaprzestania stosowania nieuczciwych warunków (wyrok TS z 26.1.2017 r., Banco Primus, C‑421/14, EU:C:2017:60, pkt 59).

Trybunał podkreślił również, że znacząca nierównowaga może wynikać z samego faktu wystarczająco poważnego naruszenia sytuacji prawnej, w której konsument, jako strona danej umowy, znajduje się na mocy właściwych przepisów krajowych, czy to w postaci ograniczenia treści praw, które zgodnie z tymi przepisami przysługują mu na podstawie tej umowy, czy przeszkody w ich wykonywaniu, czy też nałożenia na niego dodatkowego obowiązku, którego nie przewidują przepisy krajowe (wyrok TS z 3.10.2019 r., Kiss i CIB Bank, C‑621/17, Legalis, EU:C:2019:820, pkt 51). Ponadto Trybunał orzekł, że umowa powinna przedstawiać w sposób przejrzysty konkretne działanie mechanizmu, do którego odnosi się dany warunek, a także, w zależności od przypadku, związek między tym mechanizmem a mechanizmem przewidzianym w innych warunkach, w taki sposób, aby konsument był w stanie oszacować, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, wypływające dla niego z tej umowy konsekwencje ekonomiczne (wyrok TS z 20.9.2017 r., Andriciuc i in., C‑186/16, EU:C:2017:703, pkt 45).

W art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13 uściślono, że nieuczciwy charakteru warunków umowy jest oceniany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których dana umowa dotyczy i wszelkich okoliczności związanych z wykonaniem umowy oraz innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna. Z przepisu tego oraz z art. 3 tej dyrektywy, zgodnie z ich wykładnią dokonaną przez Trybunał, wynika, że ocenę nieuczciwego charakteru warunków umowy należy przeprowadzać w odniesieniu do chwili zawarcia danej umowy (wyrok TS z 9.7.2020 r., Ibercaja Banco, C‑452/18, Legalis, EU:C:2020:536, pkt 48).

Trybunał orzekł, że przepisy dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że warunek znajdujący się w obarczonej ryzykiem umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, takiej jak umowa leasingu akcji, należy uznać za nieuczciwy, jeżeli w świetle okoliczności towarzyszących zawarciu umowy i występujących w chwili jej zawarcia ten warunek może spowodować znaczącą nierównowagę wynikających z tej umowy praw i obowiązków stron w trakcie wykonywania tej umowy, i to nawet wówczas, gdy ta nierównowaga może wystąpić tylko wtedy, gdy zachodzą pewne okoliczności lub też gdy w innych okolicznościach dany warunek mógłby przynieść korzyść konsumentowi. W tych okolicznościach do sądu odsyłającego należy zbadanie, czy warunek umowy ustalający z góry zysk, jaki uzyska przedsiębiorca w przypadku przedterminowego rozwiązania umowy, mógł w świetle okoliczności towarzyszących zawarciu umowy spowodować, od chwili zawarcia tej umowy, taką nierównowagę.

Odszkodowanie

Trybunał prezentuje jednolite stanowisko, że sądy krajowe są zobowiązane do zaniechania stosowania nieuczciwych warunków umowy, aby nie wywierały one, chyba że konsument się temu sprzeciwi, wiążących wobec niego skutków (wyrok TS z 3.3.2020 r., Gómez del Moral Guasch, C‑125/18, Legalis). Umowa powinna jednak w zasadzie nadal obowiązywać, bez jakiejkolwiek zmiany innej niż wynikająca z uchylenia nieuczciwych warunków umowy, jeżeli zgodnie z zasadami prawa krajowego takie dalsze obowiązywanie umowy jest prawnie możliwe (wyrok TS z 5.6.2019 r., GT, C‑38/17, Legalis). W konsekwencji jeżeli sąd krajowy stwierdzi bezskuteczność nieuczciwego warunku w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, ten sąd nie może uzupełnić umowy poprzez zmianę treści owego warunku (wyrok Gómez del Moral Guasch, pkt 59). Z orzecznictwa TS wynika, gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w takich umowach, to takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13. Uprawnienie to przyczyniłoby się do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania tych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały one zostać uznane za bezskuteczne, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób zaspokojenie interesu owych przedsiębiorców (wyrok TS z 14.6.2012 r., Banco Español de Crédito, C‑618/10, EU:C:2012:349, pkt 69).

Z akt niniejszej sprawy wynika, że rozpatrywane umowy leasingu akcji mogą nadal obowiązywać bez nieuczciwego warunku. Zatem w takim przypadku, zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, sąd krajowy nie jest uprawniony do zastąpienia nieuczciwego warunku przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, ponieważ stwierdzenie bezskuteczności tego warunku nie zobowiązywałoby sądu do stwierdzenia nieważności całej umowy, z narażeniem tym samym konsumenta na szczególnie niekorzystne penalizujące go konsekwencje.

Trybunał orzekł, że przedsiębiorca, który jako sprzedawca narzucił konsumentowi warunek uznany przez sąd krajowy za nieuczciwy, a w konsekwencji bezskuteczny – w przypadku gdy umowa może dalej obowiązywać bez tego warunku – nie może dochodzić ustawowego odszkodowania przewidzianego w przepisie prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, który miałby zastosowanie w przypadku braku tego warunku.