Stan faktyczny
Spór między M.N., D.N., J.N. i Z.N. (dalej: kredytobiorcy) a X Bank S.A. dotyczył podnoszonego nieuczciwego charakteru warunków zawartej między stronami umowy kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego. Umowa ta została podpisana przez M.N. we własnym imieniu i na rachunek pozostałych trzech kredytobiorców. Wobec niemożności dysponowania niezbędnym czasem, M.N. nie mógł zapoznać się z dokumentami dotyczącymi tej umowy przed jej podpisaniem. Ponadto, D.N. odczytał tę umowę dopiero po jej podpisaniu i nie zrozumiał jej treści, a J.N. i Z.N. nigdy jej nie przeczytali.
Pytanie prejudycjalne
Czy ochrona przewidziana w dyrektywie Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r., Nr 95, s. 29; dalej: dyrektywa 93/13/EWG) ma zastosowanie do każdego konsumenta, czy jedynie takiego, którego można uznać za właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta?
Stanowisko TSUE
Zgodnie z jednolitym orzecznictwem TSUE poprzez odniesienie do statusu kontrahentów, w zależności od tego, czy działają oni w ramach swojej działalności gospodarczej, w dyrektywie 93/13/EWG zdefiniowano umowy, do jakich ma ona zastosowanie (wyrok TSUE z 21.3.2019 r., C‑590/17, Pouvin i Dijoux, Legalis). TSUE wielokrotnie uściślił, że pojęcie „konsumenta” w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13/EWG ma charakter obiektywny i jest niezależne od konkretnego zasobu wiedzy, jaki może mieć dana osoba, czy też od posiadanych przez nią w rzeczywistości informacji (wyrok Pouvin i Dijoux, pkt 24). TSUE podkreślił, że konsument znajduje się w słabszej pozycji niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi on się na postanowienia umowne sporządzone uprzednio przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść (wyrok Pouvin i Dijoux, pkt 25). Trybunał podkreślił, że zakwalifikowanie danej osoby jako „konsumenta” w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13/EWG nie zależy od jej zachowania, choćby było ono niedbałe, przy zawieraniu umowy kredytu.
W celu zagwarantowania ochrony uregulowanej w dyrektywie 93/13/EWG, TSUE przypomniał, że sytuacja nierówności między konsumentem a sprzedawcą lub dostawcą może zostać załagodzona jedynie poprzez aktywną interwencję organu niezwiązanego ze stronami umowy (wyrok TSUE z 17.5.2018 r., C‑147/16, Karel de Grote – Hogeschool Katholieke Hogeschool Antwerpen, Legalis). Trybunał orzekł, że w ramach zadań ciążących na sądzie krajowym na mocy przepisów dyrektywy 93/13/EWG, ten sąd jest zobowiązany do zbadania z urzędu nieuczciwego charakteru warunku umownego i w ten sposób do zniwelowania braku równowagi między konsumentem a przedsiębiorcą (wyrok Karel de Grote – Hogeschool Katholieke Hogeschool Antwerpen, pkt 29). Ponadto ten obowiązek nie zależy od zachowania danego konsumenta, nawet jeśli było ono niedbałe.
Trybunał powołał się na stanowisko przedstawione w wyroku z 30.4.2014 r., C‑26/13, Kásler i Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, w którym nie ograniczył zakresu stosowania systemu ochrony konsumenckiej przewidzianej przez dyrektywę 93/13/EWG jedynie do właściwie poinformowanych oraz dostatecznie uważnych i rozsądnych przeciętnych konsumentów. W tym wyroku TSUE – do którego skierowano pytania prejudycjalne dotyczące w szczególności wykładni art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG, a zwłaszcza znaczenia, jakie należy nadać pojęciom „główny przedmiot umowy” i „wynagrodzenie”, jak również dotyczące zakresu wymogu, zgodnie z którym warunek umowny powinien być wyrażony prostym i zrozumiałym językiem – orzekł w pkt 74, że jeżeli chodzi o określoną przez analizowany warunek specyfikę mechanizmu przeliczania waluty obcej, do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy w świetle całokształtu istotnych okoliczności faktycznych, w tym form zachęty stosowanych przez kredytodawcę w procesie negocjacji umowy kredytu i dostarczonych na tym etapie informacji, właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument mógł nie tylko dowiedzieć się o istnieniu różnicy, ogólnie obserwowanej na rynku papierów wartościowych, między kursem sprzedaży a kursem kupna waluty obcej, ale również oszacować – potencjalnie istotne – konsekwencje ekonomiczne, jakie niosło dla niego zastosowanie kursu sprzedaży przy obliczaniu rat kredytu, którymi zostanie ostatecznie obciążony, a w rezultacie także całkowity koszt zaciągniętego przez siebie kredytu. Zatem TSUE stwierdził w tym wyroku, że w ramach oceny, której powinien dokonać sąd odsyłający w celu ustalenia, czy warunek umowny został wyrażony prostym i zrozumiałym językiem w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG, ten sąd powinien przyjąć jako kryterium oceny właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta. Wynika z tego, że jedynie w ramach dokonywanej przez sąd krajowy oceny przejrzystego charakteru warunku umownego odnosi się on do właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta.
Reasumując TSUE orzekł, że ochrona przewidziana w dyrektywie 93/13/EWG przysługuje każdemu konsumentowi, a nie tylko temu, którego można uznać za „właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta”.
W pierwszej kolejności należy wskazać, że po wysłuchaniu rzecznik generalnej, TSUE podjął decyzję o rozstrzygnięciu sprawy w drodze postanowienia z uzasadnieniem, na podstawie art. 99 regulaminu postępowania przed Trybunałem. Zgodnie tym przepisem takie rozstrzygnięcie jest możliwe, jeżeli odpowiedź na pytanie prejudycjalne można wywieść w sposób jednoznaczny z dotychczasowego orzecznictwa TSUE.
Należy podkreślić, że znaczenie pojęcia stron umowy konsumenckiej co do nieuczciwych warunków umowy, jest traktowane przez prawodawcę Unii jako fundamentalne, ponieważ zakres stosowania dyrektywy 93/13/EWG nie został bowiem określony poprzez wskazanie katalogu rodzajów umów lub przedmiotów takich umów, ale kategorię podmiotów.
Analiza dotychczasowego orzecznictwa TSUE prowadzi do wniosku, że pojęcie „konsument” w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13/EWG ma charakter obiektywny i jest niezależne od konkretnego zasobu wiedzy, jaki może mieć dana osoba, czy też od posiadanych przez nią w rzeczywistości informacji. W przepisach dyrektywy 93/13/EWG nie wprowadzono żadnego dodatkowego kryterium dla ustalenia statusu konsumenta. Tym samym jej zakres stosowania nie jest ograniczony przez kryterium wiedzy, czy zaangażowania konsumenta. Powołując się na dotychczasowe orzecznictwo Trybunału należy stwierdzić, że gdyby posiadanie statusu konsumenta miało zależeć od wiedzy, względnie umiejętności i informacji, jakie strona umowy posiada w danej dziedzinie, a nie od okoliczności, że zawarta przez nią umowa ma na celu zaspokojenie jej osobistych potrzeb lub też nie ma takiego celu, oznaczałoby to odwołanie się do subiektywnej sytuacji tego kontrahenta. Tymczasem, zgodnie z orzecznictwem TSUE, możliwość przyznania danej osobie statusu „konsumenta” należy analizować, odwołując się jedynie do pozycji zajmowanej przez daną osobę w ramach określonej umowy, z uwzględnieniem natury i celu tej umowy. W szczególności osoby wykonujące zawód prawniczy (np. sędzia) pozbawieni byliby ochrony w ramach różnych obszarów obrotu prawnego dotyczącego ich życia prywatnego. Nawet jeżeli poziom wiedzy danego kredytobiorcy może być porównywalny do tego, którym dysponuje kredytodawca, nie zmienia to faktu, że możliwości negocjacyjne takiej osoby fizycznej w stosunku do osoby wykonującej profesjonalnie dane czynności nie są takie same.
Należy zaznaczyć, że z jednolitego orzecznictwa TSUE wynika również, że pojęcie konsumenta w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13/EWG należy oceniać w świetle kryterium funkcjonalnego, polegającego na ocenie, czy dany stosunek umowny wpisuje się w ramy działalności niezwiązanej z działalnością gospodarczą (handlem, przedsiębiorstwem) lub wykonywaniem zawodu.
W uzasadnieniu niniejszego postanowienia Trybunał podkreślił szczególną rolę sądu krajowego, w tym jako organu weryfikującego status prawny stron umowy konsumenckiej. Do sądów krajowych należy, przy uwzględnieniu wszystkich norm prawa krajowego i w oparciu o uznane w krajowym porządku prawnym metody wykładni, rozstrzygnięcie, czy oraz w jakim zakresie wykładni przepisu prawa krajowego można dokonać w zgodzie z dyrektywą 93/13/EWG, nie dokonując wykładni tego przepisu krajowego contra legem.
W konsekwencji z niniejszego postanowienia wynika, że wprowadzenie dodatkowych wymogów, nieprzewidzianych w art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13/EWG oraz art. 221 KC, co do kwalifikacji danej osoby jako konsumenta, uniemożliwiłoby realizację podstawowego celu dyrektywy 93/13/EWG, jakim jest ochrona konsumenta przed stosowaniem nieuczciwych warunków umownych przy zachowaniu skuteczności (effet utile) mechanizmów ochrony ustanowionych tą dyrektywą, tym samym rażąco obniżając poziom ochrony, jaki przysługuje polskim konsumentom. Wprowadzanie innych kryteriów kwalifikacji danego podmiotu jako konsumenta, niż te które zostały uregulowane w powyższych przepisach wprowadziłoby pozanormatywne przesłanki (takie jak przykładowo wymóg aktywnego zachowania konsumenta podczas zawierania umowy) umożliwiające wyłączenie różnych grup osób spod zakresu unijnego standardu ochrony konsumenckiej.
