Powodowa spółka z o.o. wytoczyła przeciwko byłemu wiceprezesowi jej zarządu powództwo o zapłatę odszkodowania na podstawie art. 293 KSH. Szkoda wyrządzona spółce przez pozwanego miała obejmować: wynagrodzenie pobrane przez niego nienależnie za usługi świadczone rzekomo na rzecz spółki, korzyści utracone wskutek sprzedaży pojazdów spółki poniżej ich wartości oraz część wynagrodzenia podstawowego pobranego nienależnie za świadczenie usług menedżerskich na rzecz spółki w wyniku zawyżenia stawki doliczanego do wynagrodzenia podatku dochodowego.
W październiku 2011 r., po wyjściu na jaw wskazanych powyżej nieprawidłowości, pozwany został odwołany z zarządu spółki. Natomiast w październiku 2012 r. zgromadzenie wspólników pozwanej postanowiło o wystąpieniu przeciwko pozwanemu z roszczeniami o naprawienie szkody wyrządzonej przy sprawowaniu funkcji wiceprezesa zarządu w latach 2007–2011. Pozwany odmówił dobrowolnej zapłaty odszkodowania.
Sąd Okręgowy zasądził w I instancji na rzecz spółki większość dochodzonej kwoty, kwestionując jednak odpowiedzialność pozwanego za sprzedaż trzech samochodów w 2009 i 2010 r. Sąd Okręgowy przyjął bowiem, że skutkiem udzielenia absolutorium jest wyłączenie odpowiedzialności członka zarządu na podstawie art. 293 KSH, a brak jest podstaw aby twierdzić, że udzielający absolutorium wspólnik był przez pozwanego wprowadzony w błąd.
Apelacja pozwanego została oddalona przez SA, który co do zasady podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną, dokonane przez sąd I instancji. Stwierdził jednak, że art. 293 KSH (a nie przepisy Kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu) stanowi podstawę roszczeń spółki także w części dotyczącej świadczenia usług przez pozwanego. Pozwany wniósł skargę kasacyjną od wyroku SA zaskarżając go w całości.
Sąd Najwyższy uwzględnił zarzut pozwanego co do nieuwzględnienia wpływu udzielenia absolutorium przez powodową spółkę na jego odpowiedzialność, w sytuacji zmiany podstawy materialnoprawnej roszczenia na art. 293 KSH. Wskazał przy tym, że wyrażona w absolutorium akceptacja całokształtu znanej i ujawnionej wspólnikom działalności członka organu w rozpatrywanym roku obrotowym (por. wyrok SN z 3.2.2017 r., II CSK 304/16, Legalis), jest równoznaczna z wyłączeniem dochodzenia względem niego roszczeń odszkodowawczych w tym zakresie (por. wyroki SN: z 13.2.2004 r., II CK 438/02, Legalis; z 25.11.2004 r., III CK 592/03, Legalis i z 15.12.2005 r., II CSK 19/05, Legalis), chyba że uchwała o udzieleniu absolutorium została powzięta na podstawie nieprawdziwych lub niepełnych informacji, co nie pozwoliło wspólnikom na dokonanie właściwej oceny działalności piastuna (por. wyrok SN z 24.7.2014 r., II CSK 627/13, Legalis). Istotna może być w tym kontekście już sama możliwość dowiedzenia się (np. na podstawie dokumentacji finansowej) przez wspólników o faktach, które stwarzałyby podstawę dla roszczeń odszkodowawczych.
Zdaniem SN zastosowanie art. 293 KSH we wskazanym zakresie było jednak przedwczesne. Sąd odwoławczy nie wyjaśnił bowiem, na czym polegały uchybienia pozwanego (jako członka zarządu Spółki) w procedurze wypłaty wynagrodzeń za „fikcyjne” usługi. Było to konieczne, ponieważ czym innym jest odpowiedzialność pozwanego działającego poza zakresem obowiązków członka zarządu (w charakterze podmiotu zewnętrznego względem Spółki) za fakturowanie i pobieranie wynagrodzenia za niewykonane usługi – w razie ważności przedmiotowej umowy o współpracę byłaby to odpowiedzialność z 471 KC, a w razie nieważności z art. 405 w zw. z art. 410 KC (ewentualnie w zbiegu z art. 415 KC) – a czym innym odpowiedzialność za działania lub zaniechania w charakterze członka zarządu. Wchodzące w rachubę reżimy odpowiedzialności – niekoniecznie się wykluczające (ze względu na odmienne stosunki prawne, z których miałyby wynikać: stosunek organizacyjny i stosunek związany z „zewnętrzną” umową o współpracę) – różnią się zarówno co do przesłanek, jak i co do reguł przedawnienia.
Komentarz
Komentowany wyrok SN dotyczy bardzo istotnego dla zarządców spółek kapitałowych zagadnienia, jakim jest określenie skutków prawnych udzielenia absolutorium. W doktrynie prawa handlowego wyrażone zostały w tym zakresie dwa główne stanowiska:
1) dominujące, zgodnie z którym udzielenie absolutorium członkowi zarządu (a także członkowi organu nadzoru lub likwidatorowi) skutkuje, co do zasady, zwolnieniem go z odpowiedzialności wobec spółki (przy czym skutek ten wywodzony jest przez poszczególnych przedstawicieli doktryny z różnych konstrukcji prawnych, por. A. Opalski, R. Pabis, [w:] A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych. Tom IIB. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz. Art. 227–300, uwagi do art. 231, nb. 54; absolutorium pełni w tym ujęciu funkcję stabilizującą, zapewniając członkom organów spółki pewność co do ich sytuacji prawnej; oraz
1) mniejszościowego, którego przedstawiciele odmawiają absolutorium skutku zwalniającego, wskazując przy tym m.in. że przyjęcie takiego skutku rodziłoby ryzyko przedkładania przez piastunów interesu większościowych wspólników ponad interesem spółki (tak np. P. Popardowski, O spółkach handlowych w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego, Glosa Nr 4/2019, s. 17–18).
Tematyka charakteru prawnego absolutorium pojawiała się już także w orzecznictwie SN, lecz wcześniejsze orzeczenia zawierały niekiedy mniej stanowcze tezy w zakresie skutku udzielenia absolutorium, np. „Należy także zwrócić uwagę na bardzo doniosłe znaczenie uchwały w przedmiocie udzielenia absolutorium dla stosunków majątkowych osób piastujących funkcje w organach spółki. Odmowa udzielania absolutorium nie przesądza oczywiście sama przez się odpowiedzialności odszkodowawczej, o której mowa w art. 291–300 KSH. Jej warunkiem jest wykazanie stosownych przesłanek. Jednakże udzielenie absolutorium może uwolnić od tej odpowiedzialności, przynajmniej w pewnym zakresie” (wyrok SN z 15.12.2005 r., II CSK 19/05, Legalis). Na gruncie prawa spółdzielczego został wyrażony nawet pogląd, zgodnie z którym uchwała walnego zgromadzenia spółdzielni w przedmiocie udzielania absolutorium członkom zarządu nie wywołuje skutków cywilnoprawnych, lecz ma jedynie charakter oświadczenia wiedzy opartego na uznaniu, a nie oświadczenia woli, zatem nie jest czynnością prawną (wyrok SN z 26.3.2002 r., III CKN 989/00, Legalis). Jednoznaczne określenie skutków prawnych udzielenia absolutorium przez SN w komentowanym orzeczeniu (zgodnie z dominującym poglądem doktryny) powinno zatem doprowadzić do większej pewności prawnej w tym zakresie.
Istotne jest przy tym, że nawet przy przyjęciu zwalniającego skutku absolutorium, jest ono skuteczne jedynie w takim zakresie, w jakim działania piastunów zostały przedstawione zgromadzeniu wspólników (A. Opalski, R. Pabis, [w:] A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych. Tom IIB. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz. Art. 227–300, uwagi do art. 231, nb. 55). Zwolnienie z odpowiedzialności nie nastąpi więc zwłaszcza wówczas, gdy uchwała zgromadzenia wspólników została podjęta na podstawie nieprawdziwych lub niepełnych informacji (tamże). Z tej perspektywy w interesie piastunów jest jak najbardziej wszechstronne przedstawienie zgromadzeniu wspólników ich działalności w ocenianym roku obrotowym. Ponadto, zgodnie z art. 296 KSH możliwość powołania się na okoliczność udzielenia absolutorium została wyłączona w przypadku wytoczenia powództwa przez wspólnika na podstawie art. 295 KSH (tzw. actio pro socio) oraz w razie upadłości spółki.
