Środki zgromadzone na rachunku bankowym jako dowód rzeczowy w kontekście przeciwdziałania praniu pieniędzy

Stan faktyczny

Sąd Rejonowy w W. uznał, że podczas rozpoznawania sprawy wyłoniło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, które sformułował w postaci następującego pytania skierowanego do Sądu Najwyższego:

Czy przepis art. 86 ust. 13 ustawy z 1.3.2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1132; dalej: TerroryzmU), musi być interpretowany w sposób ścisły, przy uwzględnieniu przedstawionych właściwości dowodów rzeczowych oraz przy założeniu gwarancyjnej funkcji tego przepisu, a co za tym idzie, czy sześciomiesięczny okres blokady rachunku, o jakim mowa w ww. przepisie służy temu, aby prokurator ustalił, czy doszło do popełnienia przestępstwa i przedstawił zarzuty jego popełnienia oraz aby, w konsekwencji powyższego, środki pieniężne na rachunku objętym postanowieniem prokuratora, o jego blokadzie mogłyby się stać przedmiotem zabezpieczenia majątkowego w trybie art. 291 KPK?

Czy też alternatywnie przepis art. 86 ust. 13 TerroryzmU pozwala na przyjęcie, że ustawodawca w żadnym razie nie sformułował wymogu przejścia postępowania w fazę in personam jako jedynej możliwości dalszego wykorzystania pieniędzy pochodzących z blokady rachunku bankowego? Jeżeli przyjąć, że ustawodawca wyraził zgodę na uznanie tych środków pieniężnych za dowody rzeczowe, to czy należy konsekwentnie uznać, iż wydanie postanowienia takiego jak zaskarżone, jest możliwe również w sytuacji, gdy sprawa znajduje się w fazie in rem, zaś prokurator zyskuje uprawnienie do prowadzenia śledztwa przez okres przekraczający sześciomiesięczny termin, o jakim mowa w art. 86 ust. 13 oraz odpowiednio art. 89 ust. 7 TerroryzmU bez konieczności postawienia komukolwiek zarzutów i przejścia do fazy in personam, a wskazane przepisy nie mają charakteru gwarancyjnego wobec osób, których środki zostały zablokowane zaskarżonym postanowieniem o dowodach rzeczowych?

Prokuratura Krajowa nadesłała w niniejszej sprawie pisemne stanowisko, w którym wniosła o odmowę podjęcia uchwały, gdyż w materii tej, poza jednym odosobnionym rozstrzygnięciem, nie ma rozbieżności w praktyce orzeczniczej sądów.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu przekazanego na podstawie art. 441 § 1 KPK przez Sąd Rejonowy w W. zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy podjął uchwałę następującej treści:

1. Przepis art. 86 ust. 13 TerroryzmU musi być interpretowany w sposób ścisły i uwzględniający gwarancyjną funkcję tego przepisu,
2. Środki zgromadzone na rachunku bankowym nie mają cech dowodu rzeczowego w rozumieniu art. 86 ust. 13 TerroryzmU, gdyż nie istnieją jako rzeczy, a są wyłącznie zapisami w systemie informatycznym.

Uzasadnienie SN

Kluczowe, w ocenie Sądu Najwyższego, dla omawianej kwestii były dwa zagadnienia:

1. analiza charakteru przepisu art. 86 ust. 13 TerroryzmU, prowadząca do uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy wskazany w nim termin ma charakter gwarancyjny i na rzecz kogo owe gwarancje mają „działać”?;
2. odpowiedź na pytanie, czym w procesie karnym jest „dowód rzeczowy”?

Rozważania nad pierwszą ze wskazanych kwestii wypadało zacząć od prześledzenia procedury blokowania rachunku bankowego przewidzianej w art. 86 TerroryzmU. Wskazanej blokady rachunku lub wstrzymania transakcji, można dokonać w stosunku do osoby fizycznej (lub prawnej), która nie tylko jest uznawana na tym etapie procesu za osobę niewinną w rozumieniu art. 5 § 1 KPK, ale która nie jest nawet podejrzanym w rozumieniu procesowym, gdyż nie postawiono jej dotąd żadnego zarzutu. Jednocześnie nie ulega też wątpliwości, że taka blokada rachunku może powodować daleko idące dolegliwości dla osoby nią dotkniętej, z pewnością ograniczać swobodę gospodarczą, a w ekstremalnym wypadku wprost uniemożliwiać prowadzenie działalności gospodarczej. Środek taki, z istoty swojej, ma zatem charakter wyjątkowy i stosowanie go usprawiedliwiać mogą jedynie najpoważniejsze zagrożenia dla funkcjonowania Państwa, zwłaszcza wskazane w tytule TerroryzmU.

Przedstawiona odpowiedź na pierwsze z pytań determinuje do pewnego stopnia kierunek odpowiedzi i na drugie z nich.

Wzgląd na wewnętrzną logikę przepisu prawa powoduje, że każdy z jego elementów musi być ze sobą spójny. Stwierdzić należy, że treść dekodowanej normy, sprowadza się do zbudowania gwarancji przez ograniczenie w czasie możliwości funkcjonowania sytuacji wyjątkowej. Dochowania takiej wewnętrznej spójności przepisu oczekujemy od racjonalnego ustawodawcy. Od powyższego ograniczenia art. 86 ust. 13 TerroryzmU wprowadza dwa wyjątki – jeżeli przed upływem owych 6 miesięcy zostaną wydane postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym lub w przedmiocie dowodów rzeczowych. Pierwsza z tych sytuacji jest jednoznaczna, a mianowicie osobie, „co do której” podjęto decyzję o blokadzie rachunku lub wstrzymaniu transakcji postawiono zarzuty, staje się ona stroną procesu karnego jako podejrzany, a proces wkracza w fazę in personam, co stwarza możliwość wydania decyzji w trybie art. 291 § 1 KPK.

Środki pieniężne jako dowód rzeczowy

Bardziej skomplikowana, a jednocześnie stanowiąca sedno zadanego pytania prawnego, jest kwestia procesowej możliwości sięgnięcia przez prokuratora po drugi ze wskazanych wyjątków, a więc uznania, że blokowane środki pieniężne stanowią dowód rzeczowy. Niejako przed nawias dalszych rozważań trzeba wysunąć kwestię, która nie powinna budzić wątpliwości (choć jakby ma je pytający Sąd w alternatywnej części swego pytania), że uznanie „czegoś” za dowód rzeczowy, nie jest związane z fazą postępowania przygotowawczego. Z całą pewnością dowody rzeczowe mogą być gromadzone przez organy ścigania już w fazie in rem, i tak na ogół jest, gdyż zwykle zabezpieczenie pierwszych dowodów rzeczowych w sprawie wyprzedza ujawnienie sprawcy czynu zabronionego. Wskazać wypada też, że w omawianej przestrzeni, w większym stopniu kontrowersyjna jest praktyka stosowania omawianego przepisu, niż rozumienie terminologii, którą ten się posługuje. Pojęcie „dowód rzeczowy” w literaturze przedmiotu rozumiane jest nad wyraz jednoznacznie.

Zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy wypadało zacząć od definicji słownikowej. Dowód rzeczowy to „przedmiot mający znaczenie dla wykrycia lub potwierdzenia winy oskarżonego” (Słownik języka polskiego PWN pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1978 r.). Rzecz, zgodnie z dyspozycją art. 45 KC to tylko przedmioty materialne. Na pojęcie rzeczy składają się dwa elementy:

1. materialny charakter – tylko przedmioty materialne, które mogą być posiadane w sposób powszechnie widoczny;
2. wyodrębnienie z przyrody – mają charakter na tyle samoistny by mogły funkcjonować w obrocie cywilnoprawnym (vide: Z. Radwański. Prawo cywilne – część ogólna, s. 113, Warszawa 2003, czy J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, s. 19, Warszawa 2012). Cywilistyczne ujęcie pojęcia „rzecz” jest zdecydowanie bliższe określeniu „rzecz ruchoma”, którym posługuje się prawo karne materialne, niż omawianemu pojęciu karnoprocesowemu – „dowód rzeczowy”. Oczywistym jest, nawet w języku potocznym, że kwota zgromadzona na rachunku bankowym nie jest „przedmiotem”. Przedmiot istnieje w sposób fizyczny i ma charakter materialny.

W tym kontekście rozważań środki zgromadzone na rachunku bankowym nie mają tych cech, gdyż nie istnieją jako rzeczy – przedmioty, są wyłącznie zapisami w systemie informatycznym. Zapisem informatycznym, któremu nie odpowiada żaden konkretny przedmiot – banknot, który mógłby zostać poddany oględzinom. Tak więc środki te w ogóle nie mają cech dowodu w znaczeniu procesowym.

Artykuł pochodzi z Systemu Legalis. Bądź na bieżąco, polub nas na Facebooku →