Jak odpowiada wobec wierzyciela małżonek dłużnika

Zagadnienie prawne 

Sąd Najwyższy rozpoznawał zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Apelacyjny: „Czy przyznanie w art. 41 KRO wierzycielowi, którego osobistym dłużnikiem jest jeden z małżonków, możliwości żądania zaspokojenia z majątku wspólnego powoduje, że drugi z małżonków staje się dłużnikiem w znaczeniu prawa materialnego, z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, czy też obowiązkiem takiego małżonka jest jedynie znoszenie egzekucji z majątku wspólnego?”

Stan faktyczny

Powodowa spółka wniosła o zasądzenie od pozwanego kwoty X z ograniczeniem odpowiedzialności pozwanego do majątku objętego wspólnością majątkową jego i jego małżonki.

Sąd Okręgowy uwzględnił to powództwo w całości. Ustalił, że pozwany i jego żona ustanowili w swoim związku rozdzielność majątkową, o czym jednak nie powiadomili powoda, nie mogą więc powołać się wobec niego na dokonaną umownie zmianę ustroju majątkowego. Po ustanowieniu rozdzielności każde z nich zarejestrowało odrębną działalność gospodarczą związaną z produkcją roślinną. Żona pozwanego nie wykonała dwóch umów, które zawarła z powodem w związku z czym powód obciążył ją karami umownymi, a następnie na drodze sądowej uzyskał prawomocne wyroki zasądzające od dłużniczki obie kwoty wraz odsetkami i kosztami procesu. Postępowanie egzekucyjne prowadzone przeciwko żonie pozwanego okazało się bezskuteczne, gdyż większość nieruchomości – według wpisów w księgach wieczystych – stanowiła wspólność majątkową małżeńską. W związku z tym powód, nie dysponujący dokumentami umożliwiającymi mu ubieganie się o opatrzenie wyroków wydanych przeciwko pozwanemu klauzulą wykonalności przeciwko jej mężowi na podstawie art. 787 KPC, wytoczył niniejsze powództwo, aby uzyskać możliwość skierowania egzekucji do majątku wspólnego małżonków.

Sąd Okręgowy przede wszystkim rozważył, czy powód jest legitymowany do wystąpienia z tego rodzaju powództwem, skoro nie zawarł z pozwanym umowy, z której wynikało dochodzone roszczenie o zapłatę kar umownych. Zaznaczył, że na temat pozycji prawnej małżonka dłużnika w stosunku do wierzyciela, ocenianej w świetle art. 41 § 1 KRO, w nauce i orzecznictwie formułowane są rozbieżne poglądy.

Pozwany zaskarżył wyrok Sądu Okręgowego apelacją. Rozpoznający sprawę Sąd Apelacyjny powziął poważne wątpliwości dotyczące legitymacji materialnoprawnej pozwanego.

Rozważania Sądu Najwyższego

Przedmiotem zagadnienia prawnego, które przedstawił Sąd Apelacyjny jest wyjaśnienie, czy art. 41 § 1 KRO stanowi podstawę uzasadniającą uznanie również małżonka dłużnika, ponoszącego za dług odpowiedzialność w granicach majątku wspólnego, za dłużnika w stosunku do wierzyciela.

Zagadnienie to nie ma, zdaniem Sądu pytającego, charakteru wyłącznie teoretycznego, gdyż – w wypadku przypisania małżonkowi dłużnika statusu dłużnika – przekłada się na możliwość wytoczenia przeciwko niemu przez wierzyciela powództwa, natomiast gdyby opowiedzieć się za przyznaniem małżonkowi dłużnika jedynie pozycji dłużnika egzekwowanego, niebędącego osobą zobowiązaną wobec wierzyciela do świadczenia, które mogłoby stanowić podstawę powództwa, pozbawia się wierzyciela tej możliwości. Przysługiwałaby mu jedynie droga przewidziana w art. 787 KPC, umożliwiająca uzyskanie tytułu uprawniającego do prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego w postępowaniu klauzulowym, wymagająca jednak wykazania dokumentem, że małżonek dłużnika wyraził zgodę na zaciągnięcie zobowiązania.

Przedstawiony problem był przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Temu samemu problemowi poświęcona została także uchwała z 11.4.2019 r. (III CZP 106/18, Legalis), podjęta już po wystąpieniu przez Sąd Apelacyjny z pytaniem w niniejszej sprawie. W uchwale tej Sąd Najwyższy uznał, że prawo wierzyciela do zaspokojenia się z majątku wspólnego małżonków na podstawie art. 41 § 1 KRO może zostać zrealizowane także przez wniesienie powództwa przeciwko małżonkowi dłużnika o zobowiązanie go do spełnienia świadczenia wynikającego z czynności prawnej, której stroną małżonek dłużnika nie był, niezależnie od tego, czy świadczenie to objęte jest tytułem egzekucyjnym wydanym uprzednio przeciwko samemu dłużnikowi. Powołana uchwała przyłączyła się więc do linii orzeczniczej opowiadającej się za możliwością wniesienia powództwa o spełnienie świadczenia nie tylko przeciwko osobistemu dłużnikowi wierzyciela, ale także przeciwko jego małżonkowi, określanemu często mianem dłużnika egzekwowanego. Sąd Najwyższy podkreślił, że art. 41 § 1 KRO ma na celu ochronę wierzyciela mającego za dłużnika osobę pozostającą w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej, realizowaną w drodze przyznania mu w pewnych wypadkach uprawnienie do prowadzenia egzekucji z całego majątku wspólnego małżonków. Przepis ten nie czyni jednak z małżonka dłużnika osoby współodpowiedzialnej osobiście za wykonanie zaciągniętego przez dłużnika zobowiązania. Zgoda udzielona na zaciągniecie zobowiązania przez współmałżonka nakłada na niego jedynie obowiązek tolerowania egzekucji zaakceptowanego zobowiązania z majątku wspólnego. Taki stan Sąd Najwyższy opisał jako oddzielenie w zobowiązaniu długu od odpowiedzialności, którą małżonek dłużnika ponosi tylko ze wspólnej masy majątkowej.

Z uwagi jednak na odmienne ujęcie wątpliwości w zagadnieniu prawnym przedstawionym w tej sprawie przez Sąd Apelacyjny, odnoszącym się wprost do statusu prawnego małżonka dłużnika, czyli problemu, którego rozstrzygnięcie nie było konieczne w uchwale z 11.4.2019 r., zachodziły podstawy do udzielenia odpowiedzi.

Artykuł 41 § 1 KRO wyznacza skutki zaciągnięcia zobowiązania przez jednego małżonka za zgodą drugiego. Stroną zawierającą umowę z wierzycielem jest wówczas małżonek – dłużnik. Wierzyciel może jednak żądać zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków. Zgoda, o której mowa w omawianym przepisie, nie wpływa na ważność czynności, z której wynika zaciągnięte zobowiązanie (jak to ma miejsce w wypadku zgody małżonka, o której mowa w art. 37 § 1 KRO), może więc zostać udzielona bez zachowania wymagań przewidzianych w art. 63 § 2 KC. Udzielając zgody małżonek dłużnika nie staje się stroną umowy, której zawarcie zaakceptował, uruchamia jednak ustawowy mechanizm, przewidziany w art. 41 § 1 KRO, który zwiększa szanse wierzyciela na zaspokojenie jego roszczeń wynikających z zawartej umowy, gdyż – w razie gdyby nie doszło do jej prawidłowego wykonania – umożliwia mu sięgnięcie do całego majątku wspólnego małżonków. Nieuzyskanie zgody małżonka dłużnika na zaciągnięcie zobowiązania nie zamyka wprawdzie wierzycielowi całkowicie dostępu do majątku wspólnego, znacznie jednak ogranicza jego zakres – tylko do składników wymienionych w art. 41 § 2 KRO. Skutkiem zaaprobowania przez małżonka dłużnika dokonanej przez dłużnika zobowiązującej czynności prawnej jest więc zwiększenie zakresu obowiązków ciążących na dłużniku i na jego małżonku. Oboje małżonkowie nie mogą od tej pory skutecznie sprzeciwić się skierowaniu przez wierzyciela egzekucji do niewymienionej w art. 41 § 2 KRO części ich majątku wspólnego. W ten sposób małżonek dłużnika nie jest więc wprawdzie zobowiązany do spełnienia świadczenia wynikającego z umowy zawartej z wierzycielem przez dłużnika i w tym sensie nie jest dłużnikiem z łączącej ich umowy. Ciąży na nim jednak własne zobowiązanie, wynikające z art. 41 § 1 KRO, mające za przedmiot ścierpienie rozszerzonej egzekucji z majątku wspólnego. Znoszenie jakiegoś stanu (pati) jest jednym tradycyjnie rozróżnianych rodzajów świadczenia polegającego na zaniechaniu (art. 353 § 2 KC). W tym więc sensie obowiązek znoszenia ewentualnej egzekucji stanowi własny obowiązek (dług) małżonka dłużnika, którego materialnoprawną podstawą jest art. 41 § 1 KRO. Rozmiar tego długu (zakres w jakim małżonek dłużnika musi ścierpieć egzekucję) jest identyczny z wielkością egzekwowanego długu dłużnika.

Skorzystanie przez wierzyciela z przyznanego mu uprawnienia do zaspokojenia się z majątku wspólnego wymaga jednak uzyskania przez niego tytułu umożliwiającego prowadzenie egzekucji z tego majątku, której znoszenie stanowi świadczenie małżonka dłużnika. Tytuł wykonawczy wydany przeciwko dłużnikowi umożliwia egzekucję zasadniczo w zakresie przewidzianym w art. 42 § 2 KRO, co wynika z art. 776¹ § 1 KPC (por. jednak art. 891²§ 1, art. 910³ i art. 923¹ KPC). Aby możliwe było sięgnięcie do pozostałych składników majątku wspólnego niezbędne jest uzyskanie przez wierzyciela tytułu przeciwko obojgu małżonkom, co jest możliwe na dwóch drogach:

– wytoczenia powództwa przeciwko obojgu małżonkom (razem lub osobno), z tym, że w stosunku do małżonka dłużnika, który nie jest dłużnikiem w zakresie obowiązku spełnienia świadczenia z umowy, z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku wspólnego. Podstawą materialnoprawną powództwa jest w tym wypadku art. 41 § 1 KRO w zw. z art. 319 KPC; jest to jedyna dostępna droga, gdy wierzyciel nie dysponuje dowodem z dokumentu wykazującym udzielenie przez małżonka dłużnika zgody na zaciągniecie zobowiązania przez dłużnika;

– wytoczenia powództwa tylko przeciwko dłużnikowi, a po uzyskaniu przeciwko niemu tytułu wykonawczego, skorzystanie z uproszczonego postępowania o nadanie klauzuli wykonalności także przeciwko małżonkowi dłużnika – wymagające od wierzyciela przedstawienia dokumentu dowodzącego udzielenia przez małżonka dłużnika zgody na zaciągnięcie zobowiązania.