Lichwiarskie odsetki są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego

W 2003 r. W.B. zawarł z R.M. umowę pożyczki dotyczącą 3 tys. zł, zgodnie z którą zobowiązał się do zwrotu pożyczonej kwoty do 30.6.2003 r. W przypadku braku spłaty w ustalonym terminie, przez pierwszy miesiąc za każdy dzień zwłoki miał zapłacić 50 zł, a od 1.8.2003 r. – 200 zł za każdy dzień. Ponieważ po upływie ponad roku od ustalonej daty W.B. nie zwrócił pożyczonej kwoty, R.M. wystąpił do sądu domagając się zwrotu nie tylko 3 tys. zł, ale i odsetek, które w dniu wniesienia pozwu wynosiły już 73 tys. zł. Sąd wydał nakaz zapłaty uznając, że w sprawie nie występują okoliczności, które przemawiałyby za uznaniem, iż zawarta umowa jest sprzeczna z naturą kodeksowej umowy pożyczki, ustawą lub zasadami współżycia społecznego, gdyż ani w dacie jej zawarcia, ani w dacie orzekania, obowiązujące przepisy nie zawierały ograniczeń dotyczących wysokości umownych odsetek za zwłokę w zakresie umowy pożyczki, jak również nie zabraniały określać ich kwotowo, zamiast – jak w przypadku odsetek ustawowych – procentowo. W.B. nie wniósł sprzeciwu i nakaz uprawomocnił się. Po kilkunastu latach Prokurator Generalny wniósł od powyższego nakazu zapłaty skargę nadzwyczajną do Sądu Najwyższego. Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucił naruszenie w sposób rażący m.in. art. 353¹ w zw. z art. 58 § 1 i § 3 KC twierdząc, że treść i cel umowy, z uwagi na regulacje dotyczące zastrzeżenia wysokości odsetek mających charakter lichwiarski, są sprzeczne z celem i naturą umowy pożyczki, a także zasadami współżycia społecznego i w tym zakresie umowa jest nieważna.

Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony nakaz zapłaty w całości i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w S. do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu wyroku wskazano, że regulacje dotyczące maksymalnej wysokości odsetek wynikających z czynności prawnej zostały wprowadzone do KC na mocy ustawy z 7.7.2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 157, poz. 1316). Maksymalna wysokość tych odsetek została ustalona na poziomie czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP w stosunku rocznym. Od 1.1.2016 r., zgodnie z art. 359 § 2¹ KC, wynosi ona dwukrotność wysokości odsetek ustawowych w stosunku rocznym. Obie ustawy nowelizujące nie miały mocy wstecznej. Część doktryny i orzecznictwa twierdzi, że w okresie przed wejściem w życie tych przepisów, strony mogły określać wysokość odsetek całkiem dowolnie, korzystając z zasady swobody umów, wyrażonej w art. 353¹ KC. Jednak Sąd Najwyższy uznał, że pozostawienie stronom swobody określenia wysokości odsetek, zarówno gdy ich źródłem jest ustawa, jak i wówczas, gdy ich dopuszczalność wynika z umowy, nie uchyla kontroli tych stosunków prawnych, formowanych w warunkach wolności gospodarczej, pod kątem klauzul ogólnych, zabezpieczających obrót gospodarczy przed zjawiskami patologicznymi, które mimo pozornej zgodności z innymi przepisami nie mogą doznawać ochrony ze strony państwa. Do nich należą zasady współżycia społecznego, a wśród nich zakaz lichwy, tj. zastrzegania rażąco wygórowanych odsetek przysparzających nadmiernych w danych stosunkach i nieusprawiedliwionych zysków dla jednej ze stron (zob. wyrok SN z 27.7.2000 r., IV CKN 85/00, OSP Nr 3/2001, poz. 48). Umowa pożyczki nie może być więc wolna od oceny z zastosowaniem kryteriów, o których mowa w art. 353¹ KC. W ocenie Sądu Najwyższego, zastrzeżenie wysokości odsetek, jako dochodu od kapitału, powinno być zgodne z funkcją jaką pełnią odsetki, czyli refundować wierzycielowi spadek wartości pieniądza i dawać dochód, jaki wynikałby z przeciętnej lokaty lub inwestycji pieniężnej w okresie, w którym korzysta się z pieniędzy, nawet po terminie ich zwrotu. Nie powinien natomiast dawać zysków nadmiernych, niemożliwych w normalnym obrocie do osiągnięcia.

Sąd Najwyższy podkreślił, że zastrzeżenie odsetek w sposób ustalony w umowie należało ocenić jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zarówno w rozumieniu art. 58 § 2 KC, jak i art. 353¹ KC. Wskazano przy tym, że postanowienia umowy zastrzegające rażąco wygórowane odsetki są nieważne w takiej części, w jakiej – w okolicznościach danej sprawy – zasady współżycia społecznego ograniczają zasadę swobody umów, wyrażoną w art. 353¹ KC i czynią to w odniesieniu zarówno do obrotu powszechnego, jak i profesjonalnego. Powodowi należą się zatem odsetki wskazane w rozporządzeniach Rady Ministrów wydanych na podstawie art. 359 § 3 KC i obowiązujących od dnia zawarcia umowy pożyczki do dnia wejścia w życie ustawy z 7.7.2005 r.