Stan faktyczny

J.K. dokonała darowizny stanowiących większość jej majątku kilku nieruchomości na rzecz I.G. – swojego wnuka, syna H.G. Po tym zdarzeniu H.G. pozostawała w sporze zarówno z matką, jak i synem. Gdy w 2019 r. J.K. zmarła okazało się, że nie zostawiła nic swoim trojgu dzieciom, zaś cały majątek przekazała w testamencie notarialnym wnukowi. W 2020 r. Sąd wydał postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza przez I.G. Matka spadkobiercy tuż po pogrzebie J.K. zaczęła się domagać od swojego syna spłaty, jednak powtarzane kilkukrotnie żądania nie odniosły skutku. W 2022 r. H.G. pisemnie wezwała I.G. do zapłaty zachowku a następnie skierowała spór na drogę sądową, domagając się zasądzenia ponad 275 tys. zł wraz z odsetkami. Przy ustalaniu wysokości zachowku uwzględniono, zgodnie z art. 993 § 1 KC, darowizny dokonane przez J.K. na rzecz I.G.

W 2023 r. I.G. złożył oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w ustawowym terminie i oświadczył, że odrzuca spadek po J.K. Spadkobierca dowodził, że ciężko przeżył śmierć babci, z którą był bardzo związany. Na skutek tego zdarzenia wpadł w ciąg alkoholowy i leczył się z tego powodu. I.G. powoływał się na błąd powstały na skutek nieznajomości prawa, twierdził bowiem, że nie miał świadomości istnienia zachowku oraz obowiązku spłaty osób uprawnionych do tego świadczenia w przypadku tzw. „pustego spadku”. Zdaniem I.G. termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku biegnie od doręczenia mu przez matkę w 2022 r. pisemnego wezwania do zapłaty, bowiem do tego momentu pozostawał w błędzie.

Administracja sądowa - sprawdź aktualną listę szkoleń Sprawdź

Należyta staranność spadkobiercy

SR w R. oddalił wniosek I.G. o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu. W uzasadnieniu orzeczenia podkreślono, że nie można zasłaniać się nieznajomością prawa, można jednak powołać się na brak wiedzy o stanie spadku, ale wyłącznie wówczas, gdy spadkobierca podjął właściwe działania zmierzające do ustalenia jego rzeczywistego stanu. Stwierdzenie, czy spadkobierca dołożył należytej staranności, powinno być poprzedzone oceną okoliczności konkretnej sprawy i ustaleniem, jakich aktów staranności można było od niego wymagać.

W ocenie SR w R. wnioskodawca nie wykazał, że działał pod wpływem błędu. I.G. przyznał bowiem, że po śmierci J.K. jego matka domagała się od niego pieniędzy, w pierwszej rozmowie po pogrzebie padło też słowo „zachowek”. Sąd uznał, że I.G. miał świadomość oraz wiedzę co do treści żądań matki, w konsekwencji jego bezczynność w zakresie weryfikacji tych roszczeń stanowi zwykłe niedbalstwo. W uzasadnieniu orzeczenia zaznaczono, że aktualnie dostęp do pomocy prawnej nie jest zbyt trudny, a większość informacji na temat zachowku można uzyskać nawet w Internecie.

Nieznajomość prawa nie zwalnia od odpowiedzialności

I.G. w apelacji wskazał, że po śmierci babci był w głębokiej żałobie, nie ma wiedzy prawniczej, a jedynie wykształcenie podstawowe, i pozostawał w błędzie zarówno co do przedmiotu spadku, jak i co do prawa. Spadkobierca twierdził, że nie miał świadomości, że tzw. „pusty spadek” może generować roszczenie o zachowek. SO w R. oddalił apelację, podzielając ustalenia SR w R. i uznając dokonaną przez ten Sąd ocenę zebranego w sprawie materiału dowodowego za prawidłową. W uzasadnieniu wyroku wskazano, że nieznajomość prawa nie zwalnia od odpowiedzialności za zaniechania lub podjęte działania. Wnioskodawca nie wykazał, że faktycznie w pozostawał błędzie co do stanu spadku i konieczności zapłaty zachowku.

Z materiału dowodowego wynika, że matka wielokrotnie kierowała wobec I.G. żądania zapłaty wynikające z dokonanych na jego rzecz darowizn i powołania do spadkobrania po J.K. W rozmowach między stronami wprost odnoszono się do zachowku, matka już 2020 r. informowała I.G., że jeśli dobrowolnie jej nie zapłaci, to wystąpi na drogę sądową. Pomimo tego wnioskodawca nie dochował należytej staranności, nie zasięgnął porady prawnej ani w żaden inny sposób nie próbował uzyskać informacji o przepisach dotyczących zachowku.

SO w R. podkreślił, że podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić jedynie błąd prawnie doniosły. O błędzie takim można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy, nie może on zatem być, tak jak w tej sprawie, wynikiem braku staranności spadkobiercy.

SN nie rozpoznaje sprawy, tylko skargę kasacyjną

I.G. wniósł skargę kasacyjną od orzeczenia SO w R., powołując się na występujące w sprawie istotne zagadnienia prawne sprowadzające się do wyjaśnienia: czy wykrycie błędu w czasie obiektywnie uzasadnionym według wzorca racjonalnego obywatela należycie dbającego o interesy własne, wyklucza możliwość powołania się na błąd w chwili faktycznego wykrycia błędu, zgodnego ze świadomością osoby składającej oświadczenie woli. SN odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, podkreślając, że nie jest trzecią instancją sądową i nie rozpoznaje sprawy, a jedynie skargę kasacyjną. W postępowaniu cywilnym ten środek zaskarżenia nie jest wnoszony i rozpoznawany tylko w interesie skarżącego, ale przede wszystkim w interesie publicznym.

Tymczasem przedstawiona przez skarżącego problematyka nie ma charakteru abstrakcyjnego zagadnienia prawnego i jest ściśle powiązana z okolicznościami tej sprawy, takimi jak: pozostawanie przez spadkobiercę w stanie żałoby po śmierci babci, jego wykształcenie, choroba alkoholowa oraz nikła świadomość prawna. Z treści skargi kasacyjnej wynika, że jej celem była jedynie niedopuszczalna próba podważenia stanu faktycznego stanowiącego podstawę orzekania przez Sąd II instancji.

Przyjęcie spadku jako działanie pod wpływem błędu

Zgodnie z art. 1019 KC, jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami: uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem; spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy przyjmuje spadek, czy też go odrzuca; do zachowania terminu, o którym mowa w art. 88 § 2 KC, wystarcza złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia. Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Co istotne uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.

SN wyjaśnił, że termin do uchylenia się od złożonego oświadczenia z powodu błędu biegnie od chwili jego wykrycia. Należy więc liczyć go od chwili zapoznania się z faktami dotyczącymi spadku, wiedza o których spowodowałaby inne, niż zostało złożone, oświadczenie co do praw do spadku (zob. postanowienie SN z 10.1.2020 r., I CSK 403/18).

Powołanie się przez spadkobiercę, zgodnie z art. 1019 § 2 w zw. z art. 84 § 1 zd. 1 i § 2 KC, na działanie pod wpływem błędu wymaga wykazania, że błąd był istotny, dotyczył czynności prawnej i znajduje usprawiedliwienie w okolicznościach sprawy. Nie mogą być uznane za błąd istotny nieznajomość przedmiotu spadku, czy nieznajomość prawa spadkowego, będące wynikiem niedołożenia należytej staranności w ustaleniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego lub w ustaleniu konsekwencji ustawowych złożenia określonego oświadczenia albo jego braku.

SN podkreślił, że o ustaleniu należytej staranności spadkobiercy lub jej braku decydują okoliczności danej sprawy. Ich ocena musi się odnosić się do konkretnych czynności, które faktycznie i prawnie spadkobierca mógłby podjąć, dążąc do uzyskania koniecznej wiedzy o spadku. Ocena w tym względzie powinna być dokonana z uwzględnieniem przeciętnego stanu świadomości prawnej społeczeństwa (zob. postanowienie SN z 10.4.2025 r., I CSK 136/25, Legalis; postanowienie SN z 13.5.2024 r., I CSK 362/23, Legalis).

Postanowienie SN z 19.9.2025 r., I CSK 1762/24, Legalis

Wszystkie aktualności n.ius® po zalogowaniu. Nie posiadasz dostępu? Kup online, korzystaj od razu! Sprawdź

Artykuł pochodzi z Systemu Legalis. Bądź na bieżąco, polub nas na Facebooku →