Wywłaszczeni mogą zyskać więcej

We wtorek siedmioosobowy skład Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA) wydał ważną uchwałę dotyczącą zasad kalkulacji odszkodowania za grunty wywłaszczone czy przejęte z mocy prawa pod inwestycje drogowe.

Wynika z niej, że gdy drogowy cel przeznaczenia wywłaszczanej czy przejmowanej z mocy prawa na podstawie tzw. specustawy drogowej nieruchomości zwiększa jej wartość, to przy kalkulowaniu odszkodowania trzeba uwzględniać tzw. zasadę korzyści.

Między ustawą a rozporządzeniem

Przyczynkiem do niej był wniosek prezesa NSA, który zwrócił uwagę na rozbieżność, jaka pojawiła się w orzecznictwie. Przypomniał, że ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami w art. 134 ust. 4 przewiduje tzw. zasadę korzyści, zgodnie z którą, jeżeli przeznaczenie nieruchomości, zgodne z celem wywłaszczenia, powoduje zwiększenie jej wartości, tę dla celów odszkodowania określa się według alternatywnego sposobu użytkowania wynikającego z tego przeznaczenia.

Dalej wskazano na szczegółowe regulacje dotyczące wyceny dla inwestycji drogowych. To nieobowiązujący już § 36 ust. 4 rozporządzenia Rady Ministrów z 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego oraz tożsamy z nim, aktualny § 49 ust. 4 rozporządzenia ministra rozwoju i technologii z 23 września 2023 r. w sprawie wyceny nieruchomości.

W obu przypadkach, gdy została wywłaszczona lub przejęta z mocy prawa nieruchomość, która na dzień wydania decyzji była przeznaczona pod inwestycję drogową, wartość rynkową określa się, przyjmując przeznaczenie przeważające wśród gruntów przyległych, chyba że określenie wartości jest możliwe przy uwzględnieniu cen transakcyjnych nieruchomości drogowych.

Prezes NSA zauważył, że na tle tych przepisów w zakresie zasad określania wartości nieruchomości przejmowanych pod drogi publiczne w orzecznictwie pojawiła się rozbieżność. Jeden nurt opowiada się bowiem za uwzględnianiem przy tej kalkulacji tzw. zasady korzyści z ustawy o gospodarce nieruchomościami, a drugi za jej wyłączeniem. Problem jest aktualny i wymaga rozstrzygnięcia uchwałą.

Na wagę sporu w trakcie rozprawy uwagę zwracał też przedstawiciel rzecznika praw obywatelskich (RPO). Z jego wystąpienia wynikało, że do RPO wpływają sprawy dotyczące odszkodowań za wywłaszczone nieruchomości, które przemawiają za dopuszczeniem stosowania zasady korzyści w spornym przypadku.

Ostatecznie siedmioosobowy skład NSA opowiedział się za wykładnią korzystniejszą dla obywateli. Uznał, że ustalenie wartości nieruchomości wywłaszczonej lub przejętej z mocy prawa na podstawie specustawy, która na dzień wydania decyzji była przeznaczona pod inwestycję drogową powinno uwzględniać zasadę korzyści określoną z art. 134 ust. 4 ustawy o gospodarce nieruchomościami, jeżeli przeznaczenie drogowe podwyższa wartość takiej nieruchomości.

W jego ocenie podstawa ustalenia odszkodowania przewidziana w obecnie i poprzednio obowiązującym rozporządzeniu nie stanowi bowiem samoistnej i wyłącznej regulacji. A przemawia za tym nie tylko relacja między ustawami a przepisami wykonawczymi, ale także cel wywłaszczenia. Oczywiście przy zastrzeżeniu, że drogowy cel wywłaszczenia powoduje zwiększenie wartości wywłaszczanej nieruchomości.

Jak tłumaczył przewodniczący składu orzekającego sędzia NSA Jerzy Siegień, zasada korzyści realizuje w większym stopniu konstytucyjny standard ochrony własności i związanego z nim prawa do słusznego odszkodowania, co w sposób jednoznaczny gwarantuje art. 21 ust. 2 konstytucji.

I ta zasada musi być brana pod uwagę zwłaszcza przy wykładni przepisu wykonawczego. NSA przypomniał, że wyznacznikiem wysokości odszkodowania za grunty wywłaszczone lub przejęte z mocy prawa w trybie specustawy drogowej są zasady wynikające z ustawy o gospodarce z nieruchomościami.

A skoro tak to wobec braku uregulowań odmiennych zaliczyć należy do nich również zasadę korzyści z art. 134 ust. 4 ustawy o gospodarce nieruchomościami. Ustawodawca bowiem w żaden sposób nie ograniczył jej stosowania do określonego rodzaju nieruchomości czy ich przeznaczenia.

Gwarancje z konstytucji

Sąd wyraźnie podkreślił, że uchwała odnosi się do sytuacji, w której drogowy cel przeznaczenia nieruchomości wywłaszczonej zwiększa jej wartość. Nie obejmuje jednak przypadku, gdy drogowy cel wywłaszczenia nieruchomości nie zwiększa jej wartości albo gdy na rynku nie ma nieruchomości o przeznaczeniu drogowym.

W tym zakresie zdaniem NSA dotychczasowa praktyka orzecznicza odwołuje się do art. 134 ust. 3 ustawy o gospodarce nieruchomościami. A ten stanowi, że wartość nieruchomości dla celów odszkodowania określa się według aktualnego stanu jej użytkowania.

Sygnatura akt: I OPS 1/24

SN po stronie przedsiębiorczej matki

Sprawa dotyczyła kobiety, która prowadziła działalność gospodarczą. W jej ramach sprzedawała na platformie Allegro artykuły dziecięce. Wcześniej robiła to prywatnie, ale musiała sformalizować swoje działania za sprawą interwencji organów podatkowych. Z tytułu prowadzenia biznesu zadeklarowała wysoką podstawę wymiaru składek. W międzyczasie urodziła dzieci i pobierała świadczenia związane z tym stanem, tj. zasiłki chorobowe, macierzyńskie czy świadczenie rehabilitacyjne. Łącznie ok. 400 tys. zł.

ZUS przy kolejnej ciąży wstrzymał jej jednak wypłatę świadczeń z tytułu macierzyństwa. Powód? Podważył sam fakt prowadzenia przez kobietę działalności. Pomimo iż w trakcie jej prowadzenia kilkakrotnie ją weryfikowano, m.in. pod katem prawidłowości korzystania ze zwolnień lekarskich. W efekcie Zakład zażądał też zwrotu części pobranych dotychczas świadczeń – ok. 200 tys. zł. Dlaczego tylko tyle? Część z nich nie mogła być dochodzona, bo się najzwyczajniej przedawniła.

Trzeba zbadać

Sąd I instancji uznał, że kobieta nie wypełniła przesłanek prowadzenia działalności gospodarczej. Stwierdził, że nie wykonywała jej w sposób ciągły. Nie odwołała się ona jednak w terminie od orzeczenia, które w efekcie się uprawomocniło.

W konsekwencji ZUS wydał kolejną decyzję, dotyczącą wypłaty nienależnie pobranych świadczeń.

I ta kwestia była przedmiotem wtorkowego rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego. Uchylił on niekorzystny dla kobiety wyrok i przekazał sprawę sądowi okręgowemu do ponownego rozpoznania.

W ustnych motywach rozstrzygnięcia sędzia sprawozdawca Robert Stefanicki podkreślił, że zawsze, gdy zostanie stwierdzone, że świadczenie było nienależnie pobrane i podlega zwrotowi, należy przeprowadzić wyczerpujące ustalenia faktyczne dotyczące stanu świadomości osoby uprawnionej. Konieczne jest wypełnienie przesłanki świadomego wprowadzenia w błąd organu, która nawiązuje do winy świadczeniobiorcy. I to musi zbadać sąd okręgowy, który będzie rozpoznawał sprawę.

Wprowadził w błąd

Sędzia sprawozdawca podkreślił także, że oceny, czy świadczenie zostało nienależnie pobrane, należy dokonywać w odniesieniu do chwili jego wypłaty, a nie z perspektywy okoliczności, jakie wystąpiły po zakończeniu jego realizacji przez ZUS.

SN nawiązał też do postawionych w skardze kasacyjnej wątpliwości. Chodziło o to, czy ZUS, działając jako organ władzy państwowej, może podejmować czynności z pominięciem naczelnych zasad postępowania administracyjnego. Prowadząc bowiem przez wiele lat kontrole zasadności i prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich i dokonując jednocześnie wypłaty związanych z nimi świadczeń, nie informował ubezpieczonej o wątpliwościach dotyczących podstawy objęcia ubezpieczeniami. Wprowadzał ją tym samym w błąd co do zasadności pobieranych wypłat z ZUS, doprowadzając tym samym do ich przekazania w kwocie kilkuset tysięcy złotych. A to znacznie uszczupliło fundusze innych ubezpieczonych.

Sygnatura akt: III USKP 1/25

Model consent or pay: Sąd UE odrzuca skargę Meta

Spór pomiędzy Meta Platforms Ireland Ltd a Europejską Radą Ochrony Danych (EROD) dotyczył legalności i skutków prawnych opinii 8/2024 EROD dotyczącej modelu „zgoda albo opłata” („consent or pay”), w którym użytkownicy serwisów cyfrowych mają wybór między wyrażeniem zgody na przetwarzanie danych osobowych dla celów reklamy behawioralnej a uiszczeniem opłaty za korzystanie z usług bez takiego przetwarzania. Meta, jako główny adresat praktyczny tej opinii, uznała ją za de facto wiążącą i podjęła próbę jej zaskarżenia do Sądu Unii Europejskiej, argumentując naruszenie prawa do skutecznej ochrony sądowej oraz nieuprawnione oddziaływanie opinii na jej sytuację prawną i finansową. TSUE w postanowieniu z 29.4.2025 r., T-319/24, Legalis, odrzucił jednak skargę jako niedopuszczalną, uznając, że opinia nie wywołuje skutków prawnych w rozumieniu art. 263 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z 25.3.1957 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864; dalej: TFUE).

Opinia EROD

Sąd Unii Europejskiej szczegółowo zbadał zarówno charakter prawny opinii EROD 8/2024, jak i strukturę kompetencyjną wynikającą z przepisów Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27.4.2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (Dz.Urz. UE L z 2016 r. Nr 119, s. 1; dalej: RODO). W ocenie Sądu opinia, choć wywiera wpływ interpretacyjny, nie stanowi aktu, który sam w sobie mógłby zmieniać sytuację prawną Meta lub być wiążący dla organów krajowych. Sąd przyjął, że opinie wydawane przez EROD na podstawie art. 64 ust. 2 RODO mają charakter doradczy i nie są objęte rygorem „utmost account”, właściwym dla opinii wydawanych w trybie art. 64 ust. 1 RODO. W szczególności wskazał, że brak jest przepisów nakładających obowiązek implementowania tych opinii w działaniach nadzorczych organów krajowych, jak również brak procedury skutkującej bezpośrednim przekształceniem opinii w decyzję wiążącą wobec podmiotu trzeciego.

W opinii EROD poddano krytycznej analizie praktykę ograniczania użytkownikowi możliwości sprzeciwu wobec przetwarzania danych osobowych poprzez przedstawienie mu wyłącznie alternatywy odpłatnej. Rada zasugerowała, że w przeważającej większości przypadków takie rozwiązanie może prowadzić do nieważności zgody, zwłaszcza w przypadku tzw. dużych platform internetowych. Wskazano także, że dla uznania zgody za dobrowolną konieczne może być udostępnienie nieodpłatnej alternatywy niezawierającej reklamy behawioralnej. Meta argumentowała, że wyrażenia zawarte w opinii, takie jak „w większości przypadków”, „powinno się” lub „należy rozważyć”, wskazują na quasi-wiążący charakter zaleceń, który de facto ogranicza swobodę działania platformy i irlandzkiego organu nadzorczego. Sąd jednak nie podzielił tej argumentacji, uznając, że ocena konkretnej praktyki zawsze zależy od analizy okoliczności danego przypadku przez właściwy organ krajowy, a opinia nie może być uznana za źródło obowiązku prawnego.

Sąd jednoznacznie odróżnił też charakter i skutki prawne opinii EROD od wiążących decyzji podejmowanych w ramach tzw. mechanizmu spójności z art. 65 RODO. Tylko te ostatnie mogą być podstawą do bezpośredniego nałożenia obowiązku na administratora danych lub do zaskarżenia ich przed sądami unijnymi. W ocenie Sądu, nawet jeśli opinia stanowić będzie element interpretacyjny w późniejszym postępowaniu krajowym lub unijnym, to jej samodzielna zaskarżalność jest wykluczona.

Meta próbowała oprzeć skargę również na naruszeniu prawa do skutecznej ochrony sądowej – art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej z 30.3.2010 r. (Dz.Urz. UE C z 2010 r. Nr 83, s. 389), wskazując, że formalnie niewiążący charakter opinii pozbawia ją możliwości zakwestionowania jej treści, mimo że w praktyce kształtuje ona działania organów nadzorczych. Sąd jednak odrzucił ten argument, podkreślając, że skutki prawne mogą wynikać jedynie z wiążących aktów organów nadzorczych, które mogą być zaskarżone we właściwym trybie (np. w postępowaniu przed sądami krajowymi), a nie z opinii doradczej jako takiej. Wskazał też, że zaskarżalność nie może być konstruowana na podstawie obawy przed ewentualnym wykorzystaniem opinii przez sądy krajów EFTA, które nie mogą kierować pytań prejudycjalnych – różnice wynikające z systemu EOG są nieuniknionym skutkiem dwufilarowej struktury nadzoru.

W drugiej części postanowienia Sąd rozpoznał żądanie odszkodowawcze Meta w oparciu o art. 340 TFUE i oddalił je jako oczywiście bezzasadne. Sąd uznał, że brak jest rzeczywistej i pewnej szkody – ewentualne straty związane z utratą przychodów reklamowych wynikają z domniemanego wpływu opinii na decyzje regulatorów, które wciąż nie zapadły. Ponadto Sąd podkreślił brak bezpośredniego związku przyczynowego między treścią opinii a szkodą – decyzje mogą zostać podjęte niezależnie od opinii, a same działania Meta, podjęte dobrowolnie w reakcji na nią, nie mogą stanowić podstawy odpowiedzialności EROD.

Skutki orzeczenia

Postanowienie T-319/24 nie przesądza o legalności modelu „consent or pay” ani ostatecznej wykładni przepisów RODO w tym zakresie. Jego znaczenie jest jednak fundamentalne dla rozumienia charakteru prawnego opinii wydawanych przez Europejską Radę Ochrony Danych. Potwierdza on, że opinie EROD wydawane w trybie art. 64 ust. 2 RODO nie są aktami zaskarżalnymi w rozumieniu art. 263 TFUE, ponieważ nie wywołują skutków prawnych wobec podmiotów trzecich. Tym samym administratorzy danych, tacy jak Meta, muszą oczekiwać ewentualnych decyzji organów nadzorczych i dopiero wówczas mogą dochodzić ochrony sądowej.

Orzeczenie to ogranicza możliwość wykorzystania opinii EROD jako bezpośredniego punktu sporu sądowego, wzmacniając pozycję organów krajowych jako głównych wykonawców i interpretatorów RODO w praktyce. Jednocześnie podtrzymuje dualistyczny charakter mechanizmu spójności, w którym opinie EROD mają znaczenie kierunkowe, ale nie determinujące. Dla przyszłości modelu „consent or pay” oznacza to, że o jego dopuszczalności przesądzać będą decyzje krajowych organów nadzorczych oraz – potencjalnie – orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydane w trybie prejudycjalnym, a nie same dokumenty o charakterze doradczym.

Postanowienie TSUE z 29.4.2025 r., Meta Platforms Ireland vs. EROD, T-319/24, Legalis

Prawo wobec zagrożeń seksualnych – niespójności w projekcie ustawy

Ustawa z 13.5.2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1802; dalej: PrzestSekU) miała stworzyć skuteczne mechanizmy zabezpieczające dzieci przed przestępstwami seksualnymi. W tym celu powstał Rejestr Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym (art. 4 – 20 PrzestSekU), a na pracodawców i organizatorów działalności z udziałem dzieci nałożono obowiązki weryfikacyjne (art. 21 PrzestSekU).

Projekt nowelizacji tej ustawy (Nr projektu: UD176) zmierza do dalszego wzmocnienia systemu ochrony, m.in. poprzez „standardy ochrony małoletnich”, rozszerzenie katalogu przestępstw skutkujących zakazem pracy z dziećmi oraz ujednolicenie procedur weryfikacyjnych – zmieniono cały Rozdział 3. ustawy. Choć kierunek reform wydaje się słuszny, opinia Rzecznika Praw Obywatelskich wskazuje na niedoskonałości projektowanych przepisów. Zaproponowane zmiany, mimo dobrych założeń, zawierają luki legislacyjne. RPO postuluje więc doprecyzowanie przepisów, wzmocnienie ochrony nieletnich w praktyce oraz unikanie rozwiązań nieproporcjonalnie ingerujących w prawa jednostki. W jego opinii do projektu ustawy znalazły się m.in. postulat zamieszczenia w jednym miejscu i ujednolicenia pojęć ustawowych, uporządkowania i doprecyzowania przepisów oraz wyjaśnienia wprowadzonych wyjątków.

Definicje pojęć ustawowych

Projektowany art. 2a wprowadza krótki słowniczek, a w nim definicje: „dopuszczenia do innej działalności”, „innego organizatora” i „wypoczynku”. Rzecznik nie kwestionuje potrzeby ujednolicenia rozumienia tych określeń, wskazuje jednak, że sposób rozmieszczenia definicji w ustawie jest niespójny, ponieważ definicje innych pojęć podawane są w dalszej części aktu: „Katalog terminów użytych w projektowanym art. 2a nie jest ani kompletny, ani wystarczający do stosowania ustawy, poza nim znajdują się inne pojęcia wymagające sprecyzowania”. Rzecznik zwraca uwagę na to, że np. określenie „standardu ochrony małoletnich” znalazło się nie w słowniczku, a w projektowanym art. 22b ust. 1. Kolejnym problemem jest niekonsekwencja w nazewnictwie, np. w projektowanym art. 12 pkt 6 mowa jest o „określonej osobie”, z kolei już w art. 12 pkt. 7 zostało użyte określenie „danej osoby”, którym autor projektu posługuje się również w art. 21: „Przed nawiązaniem z daną osobą stosunku pracy lub przed dopuszczeniem danej osoby do innej działalności”. Podsumowując, słowniczek ustawowy powinien mieć charakter kompleksowy, a określenia powinny być przemyślane i znajdować się w jednym miejscu.

Nieprzewidziane skutki zmiany przepisów?

Zastrzeżenia RPO budzą również zmiany w art. 3 PrzestSekU, który dotyczy szczególnych środków ochrony, przy czym art. 3 ust. 1 PrzestSekU dotyczy szczególnych środków ochrony przeciwdziałających zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym, a art. 3 ust. 2 PrzestSekU – szczególnych środków ochrony małoletnich. Projekt ustawy przewiduje uchylenie art. 3 ust. 1 pkt. 2 PrzestSekU oraz dodanie po art. 3 ust. 2 pkt. 1 PrzestSekU nowego art. 3 ust. 2 pkt. 1a: „obowiązki pracodawców i innych organizatorów związane z nawiązaniem stosunku pracy lub dopuszczeniem do innej działalności polegającej na wychowaniu, edukacji, wypoczynku, leczeniu, świadczeniu porad psychologicznych, rozwoju duchowym, uprawianiu sportu lub realizacji innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opiece nad nimi oraz pracowników i innych osób dopuszczanych do takiej działalności”. Zdaniem RPO: „Dotychczasowa treść art. 3 ust. 1 pkt. 2 PrzestSekU odnosi się na tyle szeroko do obowiązków pracodawców, innych organizatorów wyszczególnionych działalności, pracowników i innych osób dopuszczanych do tych działalności, że nie sposób sprowadzić jej wyłącznie do weryfikacji karalności, do czego skłania uzasadnienie. Należałoby co najmniej sprecyzować, że nowy pkt 1a będzie odnosić się wyłącznie do weryfikacji karalności, tak aby każda z kategorii środków ochrony małoletnich, wymieniona w art. 3 ust. 2 PrzestSekU, miała charakter rozłączny”.

Rzecznik zwraca również uwagę na potrzebę zmiany art. 3 ust. 2 pkt. 5 PrzestSekU, który wymienia jako szczególny środek ochrony małoletnich „kontrolę wykonania obowiązków, o których mowa w art. 21 oraz art. 22b”, ponieważ zmiany w projekcie wpłynęły na jego treść. W nowym Rozdziale 3. – Obowiązki związane z nawiązaniem stosunku pracy lub dopuszczeniem do innej działalności – do art. 21 PrzestSekU dodano nowe art. 21a-21i, a w Rozdziale 4. – Standardy ochrony małoletnich zmieniono art. 22b i art. 22c PrzestSekU oraz dodano art. 22ca, uszczegóławiający obowiązki administratora danych osobowych.

Kolejnym problemem jest zmiana art. 21 PrzestSekU. Obecnie zgodnie z art. 21 ust. 2 PrzestSekU: „Pracodawca lub inny organizator uzyskuje informacje, czy dane osoby, o której mowa w art. 21 ust. 1 PrzestSekU, są zamieszczone w Rejestrze z dostępem ograniczonym lub w Rejestrze osób, w stosunku do których Państwowa Komisja do spraw przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15 wydała postanowienie o wpisie w Rejestrze”. Nowy przepis art. 21a. 1. wprowadza wyłączenie „z wyjątkiem pracodawcy lub innego organizatora będącego osobą fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej”. W takim przypadku obowiązek ten przerzucono na osobę, z którą ma być nawiązany stosunek pracy, lub która ma być dopuszczona do działalności.

Przepisy określające obowiązki dla uczelni

Projekt poszerza katalog przestępstw skutkujących zakazem pracy z małoletnimi – obejmuje on m.in. skazania zagraniczne oraz dodatkowe przestępstwa przeciwko wolności i rodzinie (art. 21c projektu). Jednocześnie projektodawca przewidział odmienne uregulowanie obowiązków uczelni. Zgodnie z Art. 21f projektu „1. Przepisów art. 21c i art. 21d PrzestSekU nie stosuje się do osoby, z którą ma być nawiązany stosunek pracy lub która ma być dopuszczona do działalności przez uczelnię, o której mowa w art. 7 ustawy z 20.7.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1571). 2. Osoba ta składa oświadczenie, że: 1) nie była prawomocnie skazana w Rzeczpospolitej Polskiej ani w innym państwie za przestępstwa określone w art. 21 c ust. 1; 2) nie ma obowiązku wynikającego z orzeczenia sądu, innego uprawnionego organu lub przepisu prawa stosowania się do zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności związanych z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opieką nad nimi”. Zdaniem Rzecznika projektodawca powinien w uzasadnieniu wyjaśnić cel tego wyłączenia, ponieważ uczelnia jako pracodawca lub inny organizator prowadzi różnorodne formy działalności, m.in. domy studenckie, stołówki, czy inną działalność gospodarczą, w której może mieć kontakt z małoletnimi. Czy wyłączenie to powinno dotyczyć wszystkich osób zatrudnionych lub działających na rzecz uczelni?

Nieletni w Rejestrze

Na zakończenie RPO przypomniał, że jeszcze w 2024 r. zwracał się do Ministerstwa Sprawiedliwości z prośbą o przyjrzenie się kwestii zamieszczania danych nieletnich sprawców czynów zabronionych w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym. Obecnie na podstawie art. 6 PrzestSekU w Rejestrze z dostępem ograniczonym gromadzi się dane o osobach nieletnich, wobec których prawomocnie orzeczono środki wychowawcze, środek poprawczy lub środek leczniczy na podstawie ustawy z 9.6.2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 978) w sprawach o czyny karalne, o których mowa w art. 2 PrzestSekU, z wyłączeniem art. 200 § 1 KK. Rzecznik przypomina, że Sąd w orzeczeniu kończącym sprawę nie zamieszcza informacji o umieszczeniu danych sprawcy w Rejestrze, a skutek ten następuje z mocy prawa, o czym najczęściej nieletni i jego przedstawiciele ustawowi nie mają żadnej wiedzy i w efekcie nie mogą temu przeciwdziałać. Niestety, mimo że Ministerstwo Sprawiedliwości uznało wskazane wyżej wątpliwości za słuszne, nie zamieściło propozycji zmian w omawianym projekcie ustawy.

Prawa konsumentów w erze AI: jak sztuczna inteligencja zmienia relacje w sferze B2C

Wprowadzenie

Nadchodząca fala technologiczna obdarzy nas wykładniczą poprawą jakości życia. Jednocześnie ta hiperewolucja wydaje się na tyle przyspieszać, że wydaje się niemożliwe, aby legislator nadążał za dostosowywaniem prawa do realiów, w jakich przychodzi nam żyć. Mustafa Suleyman wskazuje, że: „na pierwszy rzut oka powstrzymanie technologii nie wydaje się możliwe. A jednak dla dobra nas wszystkich musi być możliwe”. Rozwój systemów AI może prowadzić do emergentnych skutków – zjawisk, których nie da się przewidzieć na podstawie analizy pojedynczych elementów. Co więcej, paradoks zmian, których będziemy świadkiem, polega na tym, że wykraczają poza granice ludzkiego pojmowania. Ustawodawca unijny zwraca uwagę, że AI powinna być technologią zorientowaną na człowieka i służyć jako narzędzie dla ludzi, którego ostatecznym celem jest zwiększenie dobrostanu człowieka. Przenosząc i ograniczając te rozważania do relacji i interakcji pomiędzy przedsiębiorcami a konsumentami należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na nowe ryzyka, jak i korzyści związane z wykorzystaniem sztucznej inteligencji.

Według raportu Technology Trends Outlook 2024 liczba wyszukiwań Google dotyczących generatywnej AI wzrosła aż 700% w latach 2022-2023. Liczba inwestycji wzrosła siedmiokrotnie w tym samym okresie. 65% organizacji regularnie wykorzystuje generatywną AI w co najmniej jednej funkcji biznesowej (wzrost z 33% w roku poprzednim). Inwestycje w technologię zastosowanej AI wyniosły w 2023 r. 86 miliardów USD. Potencjalna wartość ekonomiczna generatywnej AI to 2,6-4,4 biliona USD rocznie. Wskazane dane świadczą o priorytetowym traktowaniu inwestycji w AI, co staje się kluczowym elementem strategii biznesowej na całym świecie. Z punktu widzenia e-commerce może mieć to szczególne przełożenie w kreowaniu bardziej intuicyjnego środowiska dla konsumenta, jednocześnie umożliwiając tworzenie spersonalizowanych doświadczeń zakupowych, co z pewnością może owocować wzrostem satysfakcji klientów.

Przykłady zastosowania AI w e-commerce

Przedsiębiorcy korzystają z rozwiązań AI na wiele sposobów, aby poprawić efektywność operacyjną, wpłynąć na wzrost zadowolenia klientów czy zoptymalizować koszty. Zastosowanie sztucznej inteligencji wydaje się również obecnie wpisywać w trendy rynkowe. W obsłudze klienta mamy chatboty i voiceboty, systemy rekomendacyjne, a kampanie marketingowe dostosowane są do indywidualnych preferencji klientów dzięki personalizacji komunikacji B2C. Nie można również pominąć w tym kontekście innowacji w e-commerce nastawionych na uproszczenie digital marketingu czy komunikacji z klientami takich jak omnichannel, który umożliwia klientom rozpoczęcie zakupów w jednym miejscu i płynne dokończenie w innym.

Platforma Allegro jakiś czas temu zdecydowała się wprowadzić nowe narzędzie oparte na AI, które ma ułatwić klientom podejmowanie decyzji zakupowych. Zalogowany użytkownik platformy nie musi już przeszukiwać setek opinii, aby dotrzeć do kluczowych informacji o konkretnym produkcie. Allegro wprowadziło podsumowanie opinii, funkcję, która wyciąga najważniejsze informacje z wielu opinii o danym przedmiocie, dając esencję w postaci kluczowych wad i zalet tego produktu. Innymi słowy, kupujący może od razu zobaczyć, jakie są najczęściej powtarzające się główne wrażenia innych klientów, co może przyspieszyć proces zakupowy. Z drugiej strony, wprowadzenie takiej funkcji może stworzyć pewne problemy – skuteczność i wiarygodność wygenerowanej opinii uzależniona jest od jakości opinii zamieszczanych przez innych klientów. Powstaje pytanie, czy narzędzie poradzi sobie z niejasnymi, sprzecznymi czy ironicznymi komentarzami i czy nie wprowadzi konsumenta w błąd.

Innymi słowy, efektywność wprowadzonego narzędzia determinowana jest jego znajomością kontekstu i specyfiki języka. Dlatego istotne jest, aby tego rodzaju rozwiązania były nieustannie doskonalone, aby efektywniej radziły sobie z zawiłościami i subtelnością języka ludzkiego.

Amazon również zdecydował się wdrożyć systemy AI dla zwiększenia zadowolenia klientów. Przykładowo, platforma uruchomiła narzędzie do analizowania recenzji produktów, zanim zostaną one udostępnione: Amazon identyfikuje potencjalnie fałszywą opinię przed jej publikacją. W trosce o najwyższe standardy autentyczności, w przypadku wykrycia podejrzanej treści przez system, recenzja przed udostępnieniem jest jeszcze dodatkowo weryfikowana przez dedykowany zespół specjalistów. Ma to na celu ochronę konsumenta przed nieautentyczną opinią. Innym pomysłem Amazona na wykorzystanie generatywnej AI w biznesie jest AI Shopping Guides – nowe rozwiązanie kierowane do kupujących produkty z kategorii, z którą nie są zaznajomieni. Narzędzie analizuje obszerne informacje o produktach (łącznie z opiniami i specyfikacjami), aby wydobyć esencję i dostarczyć kupującemu najbardziej aktualną poradę zakupową. Użytkownik może dzięki temu sprawniej porównać różne opcje i dokonać wyboru.

Perplexity AI to jedna z opcji na rynku narzędzi sztucznej inteligencji, która oferuje konwersatywną wyszukiwarkę internetową, wykorzystującą zaawansowane modele językowe w celu udzielania odpowiedzi. Nowością ze strony Perplexity AI jest funkcja Buy with Pro, która umożliwia subskrybentom wersji Pro bezpośrednie zakupy na platformie. Użytkownik może wyszukiwać, porównywać i kupować produkty bez opuszczania serwisu, a nawet wyszukiwać pożądany produkt poprzez przesłanie zdjęcia w oparciu o funkcję Snap to Shop. Perplexity AI dąży do uproszczenia procesu zakupowego poprzez zrezygnowanie z tradycyjnego podejścia do zakupów online opartego na słowach kluczowych do bardziej intuicyjnego, polegającego na wykorzystaniu naturalnego języka.

Regulacyjne tsunami: nowe fale przepisów w e-commerce

Rok 2024 r. obfitował w dynamiczne przemiany prawne, które bezpośrednio rzutują na sektor e-commerce w całej Unii Europejskiej. Wzmocnieniu ochrony konsumentów poprzez zapewnienie pełnej przejrzystości i bezpieczeństwa transakcji online musi towarzyszyć wzrost odpowiedzialności, którą powinni podjąć wszyscy działający w branży e-commerce.

Regulacją nastawioną na takie cele jest np. rozporządzenie o ogólnym bezpieczeństwie produktów (General Product Safety Regulation, GPSR). GPSR nakłada m.in. na sprzedawców internetowych oraz internetowe platformy handlowe (marketplace’y) nowe obowiązki, które weszły w życie już 13.12.2024 r. Jednym z takich obowiązków jest informowanie przez sprzedawców, którzy oferują produkty w Internecie, o pochodzeniu tych produktów czy wyznaczenie punktu kontaktowego (dla organów i konsumentów). Rozporządzenie stosuje się do szerokiej gamy niespożywczych produktów, bez względu na to, czy są nowe, używane, naprawione bądź odnowione.

Europejski Akt o Dostępności dotknie wszystkich przedsiębiorców, którzy sprzedają produkty i świadczą usługi opisane w akcie, na całej długości łańcucha dostaw w takich obszarach jak e-booki, sprzęt komputerowy, systemy operacyjne, terminale płatnicze czy urządzenia telekomunikacyjne. Tutaj również pojawią się nowe obowiązki nałożone na sklepy online (funkcjonujące zarówno na stronach webowych, jak i w aplikacjach mobilnych), które zaczną obowiązywać od 28.6.2025 r. Sklepy internetowe będą musiały dostosować swoje platformy, aby były dostępne dla wszystkich użytkowników, włączając w to osoby z różnymi rodzajami niepełnosprawności.

Crème de la crème europejskich regulacji w e-commerce można uznać AI Act, który rewolucjonizuje sposób, w jaki AI będzie wdrażana, regulowana i kontrolowana na rynkach cyfrowych. AI Act nakłada obowiązki stosowania transparentności i etycznego używania algorytmów rekomendacyjnych, automatyzacji procesów sprzedażowych i analizujących zachowania konsumentów. Od początku lutego 2025 r. zaczęły obowiązywać przepisy zakazujące stosowania niektórych praktyk związanych z AI ze względu na niedopuszczalnie wysokie ryzyko. Dla branży e-commerce, w której AI odgrywa coraz większą rolę, m.in. w kształtowaniu relacji z konsumentami, nowe przepisy wymagają precyzyjnej implementacji oraz dobrego zrozumienia.

Obok Unii Europejskiej, która od lat rozwija kompleksowe ramy prawne w obszarze e-commerce, podobne kroki regulacyjne podjęły również Stany Zjednoczone. Przykładem tego jest podpisane 30.10.2023 r. przez prezydenta Joe Bidena rozporządzenie wykonawcze dotyczące bezpiecznego, pewnego i godnego zaufania rozwoju oraz wykorzystania sztucznej inteligencji. Akt ten wskazywał kluczowe zasady i priorytety związane z zarządzaniem technologiami AI, zwracając uwagę przede wszystkim na ochronę prywatności, bezpieczeństwa danych oraz odpowiedzialnego wykorzystania nowych technologii. Rozporządzenie zostało uchylone w dniu 21.1.2025 r. przez prezydenta Donalda Trumpa. Obecny prezydent Stanów Zjednoczonych wskazał, że wcześniejsze regulacje były zbyt restrykcyjne i mogły stanowić hamulec dla innowacji w dziedzinie AI.

W Stanach Zjednoczonych na poziomie stanowym również można zauważyć ruchy ze strony legislatora mające na celu uregulowanie sposobu, w jaki systemy AI wykorzystywane są w relacjach międzyludzkich, w tym z konsumentami. Przykładowo, ustawa uchwalona w stanie Kolorado dotycząca ochrony konsumentów przed nieuczciwą dyskryminacją w praktykach ubezpieczeniowych reguluje sposób, w jaki firmy ubezpieczeniowe mogą wykorzystywać dane konsumentów, algorytmy i modele predykcyjne. Celem tej regulacji jest przeciwdziałanie niesprawiedliwej dyskryminacji na podstawie chronionych cech, takich jak rasa, płeć czy orientacja seksualna.

Z kolei niektóre stany, takie jak Kalifornia, wprost wprowadziły prawo nakładające na firmy i organizacje korzystające z chatbotów do interakcji z konsumentami, aby podczas takiej konwersacji ujawniały, że komunikacja odbywa się z wykorzystaniem systemu AI, a nie z prawdziwą osobą. Jednym z kluczowych założeń California’s Bot Disclosure Law jest wprowadzenie obowiązku ujawnienia, przejrzystości – jeśli chatbot angażuje się w transakcję sprzedaży produktu, usługi lub wpływa na decyzje, musi jasno wskazać, że nie jest człowiekiem. Regulacja dotyczy działalności online i jej celem jest ochrona konsumentów przed manipulacją oraz zapewnienie transparentności w komunikacji cyfrowej.

Kanada zdaje się podążać za europejskimi regulacjami, przyjmując europejskie podejście oparte na ocenie ryzyka (assessment risk), co znajduje odzwierciedlenie we wprowadzonym w 2022 r. projekcie ustawy AI and Data Act (AIDA). AIDA ma na celu ustanowienie ram prawnych dla systemów AI, koncentrując się na zarządzaniu ryzykiem i odpowiedzialnym wykorzystaniu danych. Regulacja również porusza kwestie konsumenckie, odwołując się do istniejących przepisów, wskazuje na takie kwestie jak wprowadzenie konsumenta w błąd i stosowanie nieuzasadnionej presji.

Powyższe przykładowe inicjatywy prawodawcze wskazują na globalny trend w dążeniu do stworzenia ram prawnych wspierających równowagę pomiędzy innowacjami technologicznymi a ochroną konsumentów. Ustawodawcy dostrzegają potrzebę promowania przejrzystości oraz wspierania bezpiecznego i etycznego stosowania AI w różnych gałęziach gospodarki, w tym w sektorze e-commerce.

Zakazane praktyki na gruncie AI Act – granice wykorzystania AI a ochrona konsumenta

Prawodawca europejski już na gruncie motywów AI Act podkreśla, że pomimo wielu korzystnych zastosowań, technologia AI może być użyta niewłaściwie, poprzez np. dostarczanie narzędzi do praktyk manipulacji, wykorzystywania oraz kontroli społecznej. Artykuł 5 AI Act zawiera katalog zakazanych praktyk w zakresie AI jako sprzecznych z unijnymi wartościami oraz prawami podstawowymi odzwierciedlonymi w Karcie praw podstawowych UE. Katalog nie ma charakteru wyczerpującego w takim sensie, że nie jest on przeszkodą dla wykluczenia niewskazanej w nim praktyki z wykorzystaniem systemów AI, jeśli narusza ona inne przepisy unijne lub krajowe. Lektura AI Act prowadzi do konkluzji, że wprowadzone zakazy są uzupełnieniem przepisów dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych. Komisja Europejska ma obowiązek opracowania i przedstawienia wytycznych dotyczących wdrażania zakazów. W piśmiennictwie zwraca się uwagę na nie do końca czytelny sposób formułowania zakazów poprzez ustanowienie licznych, szczegółowo opisanych wyjątków w AI Act. Wśród zakazanych praktyk można wskazać systemy sztucznej inteligencji wykorzystujące techniki podprogowe lub celowo manipulujące lub wprowadzające w błąd, systemy sztucznej inteligencji wykorzystujące słabe punkty osoby lub określonej grupy osób, systemy oceny społecznej, systemy sztucznej inteligencji przeznaczone do oceny ryzyka w odniesieniu do prawdopodobieństwa przestępstwa, bazy danych rozpoznawania twarzy, rozpoznawanie emocji w miejscach pracy i instytucjach edukacyjnych, systemy kategoryzacji biometrycznej, zdalne systemy identyfikacji biometrycznej „w czasie rzeczywistym” w publicznie dostępnych przestrzeniach do celów egzekwowania prawa. W kontekście relacji B2C istotne znaczenie mają zakazane praktyki, które odnoszą się do manipulacji, wykorzystywania wrażliwości i profilowania klientów w sposób dyskryminujący lub niezgodny z prawem. Warto również zauważyć, że niektóre kategorie będą często zawierać bądź krzyżować się, osadzając się na wspólnym mianowniku w postaci możliwości obiektywnie niepożądanej ingerencji systemu AI w strefę wolności podejmowania przez człowieka uświadomionej decyzji. Ponadto, musi zaistnieć kauzalność pomiędzy działaniem systemu AI a zachowaniem danej osoby oraz narażenie lub poniesienie poważnej szkody.

W kontekście obszernego katalogu z art. 5 AI Act należy również wyodrębnić działania, które, pomimo że opierają się na wykorzystaniu systemów AI, nie powinny być uznawane za praktyki zakazane. Wśród nich można wskazać personalizowane rekomendacje produktów oparte na historii zakupów, jeśli system AI analizuje historię zakupów konsumenta, aby zarekomendował produkty, które mogą go zainteresować, a przy tym proces odbywa się w sposób przejrzysty, bez manipulacji i wykorzystania słabości klienta. Istotne przy tym jest to, aby konsument miał świadomość, że propozycje są wytworem AI i miał swobodę w zrezygnowaniu z nich. Innym przykładem działania, które nie wpisuje się w katalog zakazanych praktyk, wydaje się być automatyzacja procesu obsługi klienta poprzez np. wysyłanie przypomnienia o płatności lub informowanie o statusie zamówienia, jeśli nie odbywa się to w sposób manipulacyjny. Skanowanie twarzy wyłącznie w celu potwierdzenia tożsamości konsumenta przy logowaniu lub weryfikacji płatności także wydaje się być dozwolone. Celem jest tutaj wyłącznie potwierdzenie tożsamości i uzyskanie bezpiecznego dostępu do usługi. Warto jednak pamiętać, że każde stosowanie AI powinno być oceniane indywidualnie, przy czym jeśli celem systemu nie jest zmiana zachowania klienta poprzez technikę manipulacyjną lub wykorzystanie jego słabości, a raczej AI wspiera konsumenta i ułatwia jego życie, to takie zastosowanie nie powinno być objęte zakazem.

Mechanizmy ochrony konsumentów – wybrane narzędzia i wytyczne na gruncie AI Act

AI Act wprowadza szereg mechanizmów mających na celu ochronę konsumentów. Jednocześnie kluczową kwestią jest to, aby konsument był świadomy swoich praw i aktywnie brał udział w procesie zgłaszania nieprawidłowości. Konsument zgłaszający naruszenie przepisów AI Act objęty jest ochroną na gruncie przepisów dyrektywy UE 2019/1937. Ma prawo do zrozumienia sposobu działania systemów AI wysokiego ryzyka, które wpływają na jego sytuację prawną lub w istotny sposób na jego życie (prawo do uzyskania wyjaśnienia na temat procedury podejmowania decyzji w indywidualnej sprawie). Wyjątkiem są systemy AI wykorzystywane w obszarze wymiaru sprawiedliwości. AI Act wskazuje, że osoba fizyczna powinna być powiadamiana o tym, że wchodzi w interakcję z systemem AI (chyba, że jest to oczywiste). Dostawcy systemów AI generujących treści (dźwięk, obraz, wideo, tekst) są zobowiązani do oznaczania tych treści jako sztucznie wygenerowanych lub zmanipulowanych.

Przedsiębiorstwa, aby zminimalizować ryzyko związane z AI, powinny stosować szereg procedur i praktyk, które obejmują zarówno fazę projektowania i rozwoju systemów AI, jak i ich monitorowanie po wprowadzeniu na rynek. System powinien uwzględniać proces identyfikacji i analizy zarówno przewidywalnych zagrożeń, jakie może generować jego działanie, jak i tych wynikających z potencjalnie niewłaściwego użycia. Analiza ta powinna obejmować wszystkie możliwe skutki dla zdrowia, bezpieczeństwa oraz praw podstawowych użytkowników, uwzględniając zarówno sytuacje zgodnego z przeznaczeniem wykorzystania, jak i przewidywalne scenariusze nadużyć. AI Act zwraca również uwagę na jakość danych i zasadę minimalizacji. Systemy AI wysokiego ryzyka, które wykorzystują techniki uczenia maszynowego, powinny być rozwijane w oparciu o dane treningowe, które spełniają kryteria jakości. Jednocześnie przedsiębiorstwa powinny uwzględniać ochronę danych już na etapie projektowania systemów. AI Act wprowadza również koncepcję piaskownic regulacyjnych, które mają na celu stworzenie kontrolowanego środowiska testowego, pozwalającego przedsiębiorstwom na eksperymentowanie i rozwijanie technologii AI. Dzięki tym kontrolowanym środowiskom testowym, przedsiębiorstwa mogą opracowywać innowacyjne technologie, uwzględniając prawa i potrzeby użytkowników końcowych. Jednocześnie włączenie konsumentów w procesy testowania systemów AI w ramach piaskownic wzmacnia i buduje zaufanie do nowych technologii, zwiększając przewagę konkurencyjną przedsiębiorstw.

Podsumowanie. AI w e-commerce: między możliwościami a wyzwaniami

Na całym świecie wprowadza się kompleksowe regulacje mające na celu ochronę konsumentów w relacjach z firmami korzystającymi z technologii AI. Przepisy te zapewniają m.in. transparentność działań, zabezpieczenie przed manipulacjami i dyskryminacją oraz dostęp do informacji o procesach decyzyjnych systemów AI. Przedsiębiorstwa są zobowiązane do dostosowania swoich praktyk do tych standardów, co nie tylko gwarantuje zgodność z regulacjami, ale także wzmacnia zaufanie klientów do wykorzystywanych rozwiązań.

Sztuczna inteligencja ma potencjał do znacznego ulepszenia relacji B2C poprzez personalizację, automatyzację i lepsze zrozumienie potrzeb klientów. Jednak, kluczowe jest stosowanie AI w sposób etyczny, przejrzysty i z poszanowaniem praw konsumentów. Regulacje prawne mają przy tym kluczowe znaczenie, aby pielęgnować i wzmacniać ochronę konsumentów przed potencjalnym nadużyciem, zapewniając etyczne stosowanie AI. Wspólnym mianownikiem ram prawnych jest zapewnianie przejrzystości, m.in. poprzez informowanie konsumenta o wykorzystaniu AI w bezpośredniej interakcji.

W „erze przed AI” obsługa klienta w e-commerce często opierała się na tradycyjnych kanałach, takich jak e-mail czy telefon, co zazwyczaj okazywało się czasochłonne i mało efektywne. W tym momencie modele AI dają nam szerokie możliwości polegające na automatycznej obsłudze zapytań klientów 24/7. Dla konsumenta jest to przede wszystkim szybkie i komfortowe załatwienie danego tematu, a dla przedsiębiorcy redukcja kosztu operacyjnego. Tradycyjne metody analizy danych zastępowane są algorytmiczną analizą w czasie rzeczywistym, co generuje możliwość lepszego dostosowania oferty i przeprowadzenia skuteczniejszej kampanii marketingowej. Z kolei inteligentne wyszukiwanie produktów, w przeciwieństwie do tego opierającego się na słowach kluczowych, pozwala poprzez np. rozmowę z botem na bardziej intuicyjne dobranie towaru, co wpływa na zadowolenie klienta i zwiększa szansę na udany zakup.

E-commerce w dobie AI wydaje się jednak mieć również ciemne strony – algorytmy AI mogą być wykorzystywane do manipulowania zachowaniami klientów, tworząc „bańki informacyjne”, gdzie użytkownicy ograniczeni są do przeglądania wyselekcjonowanych ofert, co w sposób istotny ogranicza ich wybór. Z kolei automatyzacja procesu decyzyjnego bez nadzoru człowieka może prowadzić do bardzo niekorzystnych i jednocześnie trudnych do wykrycia skutków. W kontekście odpowiedzialności w razie szkody wyrządzonej przez system AI może być trudne ustalenie tej odpowiedzialności. Niezwykła złożoność łańcucha wartości AI nie pozwala na łatwe zidentyfikowanie odpowiedzialnego podmiotu.

Dynamiczny, wykładniczy rozwój AI wiąże się zarówno z istotnymi korzyściami, jak i poważnymi wyzwaniami dla sektora e-commerce. Ostateczny wpływ tej technologii będzie zależał od zachowania równowagi pomiędzy innowacją a regulacjami zapewniającymi bezpieczeństwo konsumentów.

Bez wymaganego urzędowego potwierdzenia ulgi nie ma

Polska jest liderem w cyfryzacji. Nie ruszając się z kanapy, można nie tylko zapłacić rachunki, kupić bilet, ale też zajrzeć do ZUS czy wysłać zeznanie do skarbówki. Czy ta wygoda, oszczędność czasu i pieniędzy mogą stać się pułapką podatkową?! Niestety może. I potwierdza to wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA).

Dobrymi chęciami…

O tym, jak fatalna w skutkach może okazać się próba rozliczenia z fiskusem przez internet, przekonał się podatnik, który dziedziczył po ojcu. Początkowo formalności szły gładko, bo spadek zgodnie z aktem poświadczenia dziedziczenia nabył już 9 września 2019 r. I choć scheda była pokaźna, wydawało się, że fiskus nie dostanie od niej złamanego grosza. Od lat spadki i darowizny w najbliższej rodzinie, czyli w tzw. zerowej grupie, co do zasady korzystają bowiem z pełnego zwolnienia.

Schody zaczęły się, gdy fiskus uznał, że spadkobierca nie spełnił warunków, żeby z niego skorzystać. Konkretnie nie zgłosił nabycia majątku w terminie sześciu miesięcy – tu od zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia. Urzędnicy umyli ręce i wyliczyli podatek od schedy zgodnie z zasadami ogólnymi dla I grupy podatkowej. A to dało słony rachunek, bo w sumie „podliczyli” spadkobiercę na ponad 150 tys. zł.

Zaskoczony obrotem sprawy mężczyzna zaczął dociekać, co stało się ze złożonym przez niego e-formularzem SD-Z2. Tłumaczył, że mieszka w Kanadzie. Ale skorzystał z opcji, jaką daje prawo, i zgłoszenie przesłał elektronicznie polskiemu fiskusowi już cztery dni po zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia.

Nie kwestionował, że otrzymał informację o odrzuceniu zgłoszenia z powodu błędu w danych autoryzujących, ale wystosował zapytanie w tym zakresie. Po otrzymaniu odpowiedzi o błędzie w PESEL 31 stycznia 2020 r. zgłosił jego korektę. Potem przez 15 miesięcy nic się nie działo. Dopiero pod koniec maja 2021 r. dostał maila od skarbówki, że składane przez niego deklaracje mają status „odrzucony”. Nie jest bowiem zarejestrowanym podatnikiem w Polsce i powinien złożyć druk ZAP-3.

…piekło wybrukowane

Fiskus zdania nie zmienił. Tłumaczył, że jednym z warunków zwolnienia jest zgłoszenie nabycia majątku w terminie. Ten wynosi sześć miesięcy, jest materialny i nie podlega przywróceniu. I nawet jednodniowe opóźnienie, niezależnie od przyczyn, powoduje bezpowrotną utratę ulgi.

Urzędnicy nie kwestionowali, że SD-Z2 może być złożony również elektronicznie. Ale żeby dochować terminu, e-pismo musi być wysłane przed jego upływem, a nadawca ma otrzymać urzędowe poświadczenie odbioru (UPO). Tego podatnik nie miał, a sama wiadomość o pomyślnym zapisaniu dokumentu to za mało.

Mężczyzna dalej nie rozumiał, dlaczego pomimo jego wysiłków wywiązania się z obowiązku podatkowego stracił ulgę. Zaskarżył decyzję, ale przegrał. Najpierw racji nie przyznał mu Wojewódzki Sąd Administracyjny (WSA) w Warszawie.

Ostatecznie klęskę przypieczętował NSA. Przypomniał, że zgodnie z ówczesnym brzmieniem art. 12 § 6 pkt 1 ordynacji podatkowej termin uważa się za zachowany, jeżeli przed jego upływem pismo zostało wysłane w formie dokumentu elektronicznego do organu podatkowego, a nadawca otrzymał UPO – dziś dowód otrzymania w rozumieniu ustawy o doręczeniach elektronicznych.

Jak tłumaczył sędzia NSA Sławomir Presnarowicz, w sprawie nie ma wątpliwości, że skarżący UPO nie posiadał. I dotyczy to zarówno formularza, jak i jego korekty. Owszem, otrzymał komunikat, że dokumenty zostały zapisane w systemie, ale to nie potwierdza złożenia. Sąd podkreślił, że podatnik został też poinformowany przez system, co trzeba zrobić, żeby upewnić się o złożeniu deklaracji. I gdyby dołożył należytej staranności, to by formalności dopełnił. Wyrok jest prawomocny.

Sygnatura akt: III FSK 92/24

Status PGK a nierynkowe transakcje z podmiotem powiązanym

Zgodnie z art. 1a ust 1 ustawy z 15.2.1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (t.j. Dz.U. z 2025 r. poz. 278; dalej: PDOPrU), podatnikami CIT może być grupa co najmniej dwóch spółek prawa handlowego mających osobowość prawną, które pozostają w związkach kapitałowych. Przepis ten ustanawia definicję podatkowej grupy kapitałowej (PGK). Wyjściowo, PGK mogą tworzyć wyłącznie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, proste spółki akcyjne lub spółki akcyjne, mające siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli przeciętny kapitał zakładowy, przypadający na każdą z tych spółek, jest nie niższy niż 250 000 zł a jedna ze spółek (spółka dominująca) posiada bezpośredni 75% udział w kapitale zakładowym lub w tej części kapitału zakładowego pozostałych spółek (zależnych). W spółkach tworzących PGK nie mogą też występować zaległości we wpłatach podatków stanowiących dochód budżetu państwa.

Istnieje też szereg warunków utrzymywania przez PGK statusu podatnika CIT. Zgodnie z art. 1a ust. 2 pkt 3 lit. b PDOPrU, jednym z takich warunków jest, aby po jej utworzeniu spółki z grupy, w przypadku dokonywania transakcji kontrolowanej z podmiotami powiązanymi, niewchodzącymi w skład tej grupy, nie ustalały lub nie narzucały warunków różniących się od warunków, które ustaliłyby między sobą podmioty niepowiązane. Przypomnijmy, że transakcja kontrolowana to zgodnie z art. 11a ust.1 pkt 6 PDOPrU identyfikowane na podstawie rzeczywistych zachowań stron działania o charakterze gospodarczym, w tym przypisywanie dochodów do zagranicznego zakładu, których warunki zostały ustalone lub narzucone w wyniku powiązań.

Uchylenie sankcji w postaci utraty statusu PGK

To zaprawdę rygorystyczne wymogi, które nie ułatwiają funkcjonowania PGK. Złożoność zagadnienia cen transferowych, kwestia rynkowości warunków transakcji kontrolowanej sprawiają, że spełnienie opisywanego warunku może być problematyczne. I to pomimo zachowywania przez PGK (a raczej jej członków) należytej staranności. Zgodnie z art. 1a ust. 10 PDOPrU, jeśli w okresie obowiązywania umowy o utworzeniu PGK wystąpią zmiany w stanie faktycznym lub prawnym, skutkujące naruszeniem warunków uznania grupy za podatnika, dochodzi do utraty statusu podatnika i zakończenia roku podatkowego w dniu poprzedzającym dzień wystąpienia tych zmian. Co więcej, możliwa jest utrata przez PGK statusu podatnika CIT w przypadku przeprowadzania transakcji kontrolowanych o niewielkiej wartości. Warunek wynikający z art. 1a ust. 2 pkt 3 lit. b PDOPrU generalnie rzecz biorąc stawia więc spółki tworzące podatkową grupę kapitałową przed koniecznością prowadzenia szczegółowej i zaawansowanej oceny rynkowości wszystkich transakcji realizowanych z podmiotami powiązanymi spoza grupy, niezależnie od ich rodzaju, wartości czy okoliczności.

Dlatego ustawodawca postanowił złagodzić ww. reżim poprzez uchylenie omawianego przepisu. Dzięki temu, naruszenie ww. warunków przestanie być kryterium decydującym o utracie statusu PGK.

Komentarz

Choroba profesjonalnego pełnomocnika a przywrócenie terminu

WSA w Warszawie wyrokiem z 16.1.2025 r., V SA/Wa 3328/24, Legalis, oddalił skargę P.G. sp. z o.o. w S. B. (dalej: Spółka) na informację Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w przedmiocie pozostawienia wniosku o ponowną ocenę przedsięwzięcia bez rozpatrzenia, którego odpis wraz z uzasadnieniem doręczono pełnomocnikowi Spółki na adres ePuap (14.2.2025 r.).

Wniosek o przywrócenie terminu

Skargę kasacyjną z wnioskiem o przywrócenie terminu do złożenia środka prawnego złożył pełnomocnik Spółki za pośrednictwem ePuap (19.3.2025 r.). W uzasadnieniu podniósł, że w okresie 26.2.2025 r.-13.3.2025 r., z uwagi na chorobę, nie był w stanie wykonywać czynności zawodowych i przedłożył zwolnienie lekarskie. Uchybienie terminu nie było zawinione, co wynikało z tego, że: „Najprawdopodobniej z uwagi na mój wiek (ponad 70 lat) oraz osłabienie organizmu, jak również współistniejące od wielu lat choroby przewlekłe; cukrzyca i nadciśnienie tętnicze, na które leczę się od ponad 20 lat, przeszedłem tę chorobę w niespotykany przeze mnie dotąd sposób. Cierpiałem m.in. na wysoką gorączkę (w granicach, a niekiedy także ponad 39°C), utrzymujące się zawroty i ból głowy, silne duszności, wymioty oraz biegunkę chroniczne uczucie zmęczenia, nieustępliwy ból mięśni i dreszcze, a także istotne problemy z koncentracją i pamięcią oraz światłowstręt, co w praktyce wykluczało korzystanie z urządzeń wyposażonych w ekrany”. W ocenie pełnomocnika Spółki uniemożliwiało to również ustanowienie pełnomocnika substytucyjnego, tym bardziej, że prowadzi on kancelarię jednoosobową.

Stan prawny

W ocenie NSA, ww. wniosek nie zasługuje na uwzględnienie. Zgodnie z art. 86 § 1 ustawy z 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 935; dalej: PostAdmU), jeżeli strona nie dokonała w terminie czynności w postępowaniu sądowym bez swojej winy, sąd na jej wniosek postanowi przywrócenie terminu. Podstawową przesłanką jest brak winy strony, która nie dokonała w terminie czynności procesowej. W przypadku, gdy strona jest reprezentowana przez pełnomocnika, przy ustalaniu jej winy w niezachowaniu terminu, należy mieć na uwadze działania pełnomocnika. Brak winy zachodzi wówczas, gdy dochowana zostanie należyta staranność przy dokonaniu danej czynności procesowej. Należy przy tym szczególnie zwrócić uwagę, że chodzi tu o staranność należytą w danych stosunkach, a nie nadzwyczajną czy najwyższą, obejmującą podejmowanie wszelkich możliwych czynności. Ustawodawca nie określił kryteriów oceny zachowania strony – kwestia ta pozostawiona została uznaniu sądu. Brak winy w uchybieniu terminowi powinien być oceniany przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności konkretnej sprawy. Wykazany brak winy po stronie podmiotu dokonującego określonej czynności stanowi konieczną przesłankę przywrócenia terminu.

Jak podkreślił NSA, instytucja przywrócenia terminu ma charakter wyjątkowy i tylko kumulatywne zaistnienie przesłanek może stanowić podstawę faktyczną i prawną do wydania przez sąd postanowienia o przywróceniu terminu do dokonania czynności procesowej w postępowaniu.

Rozstrzygnięcie NSA

Przenosząc powyższe rozważania na temat ustawowych przesłanek przywrócenia terminu do dokonania czynności procesowej (tu: wniesienia skargi kasacyjnej) na grunt stanu faktycznego ustalonego w rozpatrywanej sprawie, NSA wskazał, że w sprawie nie ulega wątpliwości, iż pełnomocnik Spółki nie złożył skargi w terminie. Następnie NSA zauważył, że pełnomocnik Spółki, występując z wnioskiem o przywrócenie terminu do wniesienia skargi kasacyjnej, powołał się na brak swojej winy w uchybieniu terminu do jej złożenia i wskazał, że w okresie jego biegu przebył infekcję wirusem COVID-19.

Zdaniem NSA powoływane przez pełnomocnika Spółki argumenty nie uzasadniają braku winy w uchybieniu terminowi, zaś odpowiedzialność za powstałe uchybienie ponosi pełnomocnik Spółki. Nie budzi bowiem wątpliwości, że od profesjonalnego pełnomocnika występującego w postępowaniu sądowoadministracyjnym oczekuje się należytej staranności w prowadzeniu spraw swojego mocodawcy przed sądem, a wszelkie uchybienia pełnomocnika w tym zakresie obciążają mocodawcę. W rezultacie, brak rzetelnego działania pełnomocnika uzasadnia odmowę przywrócenia terminu do wniesienia skargi kasacyjnej na podstawie art. 86 § 1 PostAdmU.

NSA wskazał raz jeszcze, że Spółka jest reprezentowana przez pełnomocnika, co sprowadza się do uznania, że pełnomocnik ten, podejmując czynności procesowe na rzecz swojego mocodawcy, powinien dołożyć wszelkich wysiłków, aby czynności te przeprowadzić z dołożeniem należytej staranności. To bowiem na pełnomocniku będącym profesjonalistą spoczywa obowiązek takiej organizacji pracy i sprawowania nadzoru nad wykonywanymi czynnościami, aby nie dochodziło do zaniedbywania ciążących na nim obowiązków, związanych ze świadczoną obsługą lub pomocą prawną. NSA podkreślił, że na profesjonalnym pełnomocniku ciąży szczególny obowiązek dbałości o terminowość i prawidłowość dokonywanych czynności procesowych. W sytuacjach, gdy od prawidłowego dokonania danej czynności zależy dalszy bieg powierzonej pełnomocnikowi sprawy, zasadnym jest wymaganie od tego pełnomocnika maksimum staranności. Rzetelność wykonania czynności procesowych przekłada się na prawo strony do obrony swoich interesów i ochrony jej praw. Profesjonalny pełnomocnik ma świadomość, że merytoryczne rozpoznanie skargi zależy nie tylko od jej napisania, lecz także od terminowego jej wniesienia. Dochowując należytej staranności, pełnomocnik powinien był zatem trzymać pieczę nad prowadzoną sprawą przez skontrolowanie dokonanych czynności, w tym nad prawidłowością nadania korespondencji.

Uwzględniając wskazany miernik staranności, NSA wskazał, że pełnomocnik Spółki nie dochował staranności wymaganej od profesjonalnych pełnomocników przy sporządzeniu i wnoszeniu skargi kasacyjnej. Nie może bowiem usprawiedliwiać zaniechania złożenia skargi w terminie jego chorobą, czy zwolnieniem lekarskim (postanowienie NSA z 20.12.2024 r., II OZ 787/24, Legalis). Osoba zajmująca się profesjonalną obsługą prawną musi założyć powstanie okoliczności, mogących okresowo przeszkadzać jej w wykonywaniu obowiązków. Oznacza to potrzebę podjęcia działań organizacyjnych, zabezpieczających interes klienta. Jeżeli pełnomocnik Spółki nie mógł osobiście sporządzić i wnieść skargi, powinien był zadbać o wykonanie tych czynności przez inne osoby. Profesjonalny pełnomocnik, planując dokonanie czynności procesowej, musi uwzględnić, kierując się zwykłym doświadczeniem życiowym, że w okresie biegu terminów mogą nastąpić czasowe przeszkody wynikające ze zdarzeń losowych i życiowych, w tym także niedyspozycji zdrowotnych.

NSA uznał argumentację pełnomocnika Spółki o braku możliwości wykonania obowiązku za pomocą innych osób, za nieprzekonującą. NSA wskazał, że zgodnie z art. 21 ust. 2 ustawy z 6.7.1982 r. o radcach prawnych (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 499) w razie potrzeby dziekan rady okręgowej izby radców prawnych wyznacza z urzędu zastępcę radcy prawnego, który został skreślony z listy radców prawnych albo nie może czasowo wykonywać czynności zawodowych. Decyzja dziekana upoważnia wyznaczonego radcę prawnego do prowadzenia podejmowanych spraw i jest równoznaczna z udzieleniem dalszego pełnomocnictwa procesowego.

Jednocześnie NSA zauważył, że odpis wyroku WSA w Warszawie został doręczony pełnomocnikowi Spółki 14.2.2025 r. Zgodnie z zaświadczeniami lekarskim, pełnomocnik Spółki chorował w okresie 26.2.2025 r.-13.3.2025 r. Można zatem przyjąć, że w okresie 14.2.2025 r.-26.2.2025 r. po stronie pełnomocnika Spółki istniała możliwość sporządzenia i wniesienia skargi kasacyjnej.

Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 86 § 1 PostAdmU w zw. z art. 193 PostAdmU, NSA odmówił przywrócenia terminu do wniesienia skargi kasacyjnej i pozostawił ją bez rozpatrzenia.

Komentarz

Surowsze kary za stworzenie zagrożenia pożarowego

Większe sankcje za naruszenie przepisów przeciwpożarowych

Zaostrzenie sankcji ma w głównej mierze dotyczyć rozniecania ognia w pobliżu lasów, łąk i torfowisk, oraz w odległości mniejszej niż 100 metrów od tych terenów. Zgodnie z komunikatem Ministerstwa Sprawiedliwości: „Celem jest położenie kresu bezkarności osób odpowiedzialnych za spowodowanie zagrożenia pożarowego, czy to celowo, czy przez rażące niedbalstwo”. Górna granica grzywny za wykroczenia tego typu zostanie podniesiona z obecnych 5 tys. zł. do 30 tys. zł. Kary zostaną zaostrzone także za: palenie tytoniu poza miejscami do tego przeznaczonymi; niezapewnienie odpowiednich warunków ochrony przeciwpożarowej budynku lub terenu; wypalanie traw w odległości nie mniejszej niż 100 metrów od lasów, terenów podobnych lub zabudowań.

W obecnym stanie prawnym za czyny z art. 82 § 1, 2, 4 i 5 ustawy z 20.5.1971 r. – Kodeks wykroczeń (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 2119) grozi kara nagany, grzywny lub aresztu. Zgodnie z propozycją zlikwidowana ma zostać najłagodniejsza kara, czyli nagana, a dodana – kara ograniczenia wolności. Wykroczenia będą zatem zagrożone karą aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.

Proponowane zmiany w przepisach

Ministerstwo Sprawiedliwości podsumowało najważniejsze planowane zmiany w Kodeksie wykroczeń i ustawie z 24.8.2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 977):

Etap legislacyjny

Projekt czeka na wpisanie do wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów.

Adwokaci i radcowie dostaną wyższe wynagrodzenie za „urzędówki”

„Rzeczpospolita” z 22 maja informowała, że warszawska adwokatura rozważa protest w razie niepodniesienia przez ministra sprawiedliwości stawek za „urzędówki”. Dziekan warszawskiej Okręgowej Rady Adwokackiej Katarzyna Gajowniczek-Pruszyńska wyrażała nadzieję, że minister podniesie je i nie zajdzie konieczność wstrzymania się z wyznaczeniem obrońców z urzędu. Już następnego dnia na stronie Rządowego Centrum Legislacji pojawiły się projekty rozporządzeń dotyczących wynagrodzeń pełnomocników w sprawach cywilnych. Jest ich aż cztery – oddzielne dla adwokatów i radców prawnych, oddzielne dla spraw z wyboru i urzędu.

W przypadku spraw z wyboru określone są jedynie koszty zastępstwa procesowego zasądzane od strony przegranej w danej kategorii spraw (prócz tego pełnomocnik dostaje wynagrodzenie, na jakie umówił się z klientem). W tych drugich płaci co do zasady Skarb Państwa i jest to całe wynagrodzenie otrzymywane są „urzędówkę”.

Co prawda w rozporządzeniach wskazano tylko minimalne stawki, ale mogą być one podniesione aż sześciokrotnie w przypadku większego skomplikowania i nakładu pracy (z doświadczeń adwokatów i radców prawnych wynika, że sądy sporadycznie korzystają z tej możliwości).

Zgodnie z treścią projektowanych rozporządzeń dwukrotne podniesienie wynagrodzeń ma dotyczyć spraw:

W kolejnych czterech kategoriach stawki podniesiono o połowę. Chodzi tu o sprawy:

Jak projektowane podwyżki ocenia samo środowisko? – Jest to zapowiadany ukłon ministra sprawiedliwości w stronę adwokatów; mówił o tym m.in., goszcząc na Zgromadzeniu Izby Adwokackiej w Warszawie. Trudno jednak być optymistą, skoro kwoty podniesione o 50–100 proc. wynoszą od 240 zł do 960 zł za całe postępowanie – wskazuje adwokat dr Karol Pachnik.

Podkreśla, że za tak niskie stawki nie pracowaliby np. biegli sądowi, lekarze sądowi. – A im weryfikacja dostarczonej dokumentacji i wypisanie zaświadczenia zajmuje jakiś kwadrans i dostają za to 100 zł. Z jednej strony jest brak woli politycznej do urealnienia stawek za „urzędówki”, z drugiej przymus utrzymania się na rynku przez adwokatów i radców prawnych, którzy muszą przyjąć te głodowe w istocie stawki. Elitarność tych zawodów wynika już wyłącznie z przeświadczenia o dawnych dobrych czasach – konkluduje mec. Pachnik.

Etap legislacyjny: konsultacje