Dobro wymiaru sprawiedliwości przesłanką umożliwiającą zwolnienie z tajemnicy zawodowej

Opis stanu faktycznego

Wojskowy Sąd Okręgowy w W., postanowieniem z 5.2.2020 r., zwolnił od obowiązku zachowania tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu dziennikarza świadków: B.W., E.Ż., P.Ł. i M.W. w zakresie przebiegu spotkania 23.10.2017 r. z T.P. i jego zastępcą R.J., w zakresie poruszanych na nim kwestii i ewentualnie udostępnionych dokumentów dotyczących R.P.

Zażalenie na to postanowienie wniósł jedynie obrońca oskarżonego, zarzucając mu rażące naruszenie:

1) art. 180 § 1 KPK przez jego zastosowanie w sytuacji, gdy przyjęta przez Wojskowy Sąd Okręgowy podstawa prawna nie miała w ogóle zastosowania do zwolnienia z tajemnicy zawodowej dziennikarzy, co do których wyłączną podstawą zwolnienia z tajemnicy zawodowej może być art. 180 § 2 KPK, który nie został zastosowany;

2) art. 180 § 2 KPK przez jego niezastosowanie i niewykazanie żadnej z przesłanek zwolnienia dziennikarzy z tajemnicy dziennikarskiej, tj. niewykazanie istnienia przesłanki niezbędności dla dobra wymiaru sprawiedliwości ani przesłanki braku możliwości ustalenia okoliczności na podstawie innego dowodu;

3) art. 180 § 1 KPK w zw. z art. 2 § 1 pkt 2 KPK przez jego zastosowanie z uchybieniem celom procesu karnego, polegającym na nietrafnym doborze środków przewidzianych w prawie karnym, które to działanie Sądu osłabia poszanowanie prawa i zasad współżycia społecznego;

4) art. 180 § 3 KPK przez jego niezastosowanie i wydanie postanowienia o zwolnieniu świadków z tajemnicy dziennikarskiej, w sytuacji, gdy bezwzględny zakaz zwolnienia dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożliwiających identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnienie powyższych danych;

5) art. 180 § 4 KPK przez jego niezastosowanie, a w konsekwencji pominięcie faktu, że wyłączenie bezwzględnego zakazu uchylenia tajemnicy dziennikarskiej dotyczy najcięższych przestępstw, określonych w art., 240 § 1 KK, do których nie zalicza się czyn będący przedmiotem niniejszego postępowania.

Podnosząc powyższe zarzuty, obrońca oskarżonego wniósł o „uchylenie zaskarżonego postanowienia w pkt 1 oraz o przekazanie sprawy do Sądu rozpoznającego celem kontynuowania postępowania” i o „zasądzenie na rzecz oskarżonego kosztów postępowania zażaleniowego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych”.

Sąd Najwyższy, w sprawie T.P. oskarżonego o przestępstwo z art. 231 § 1 KK w zb. z art. 266 § 2 KK, po rozpoznaniu zażalenia obrońcy oskarżonego na postanowienie WSO w W. o zwolnieniu świadków z zachowania tajemnicy dziennikarskiej, postanowił uchylić pkt I zaskarżonego postanowienia.

Uzasadnienie SN

Zdaniem Sądu Najwyższego zażalenie jest zasadne i z natury rzeczy prowadziło wprost do uchylenia zaskarżonego postanowienia, chociaż tylko jeden z podniesionych zarzutów okazał się trafny.

Pierwszy z podniesionych zarzutów prawidłowo identyfikuje naruszenie prawa procesowego, tj. art. 180 § 1 KPK, albowiem przepis ten w tej sprawie, w odniesieniu do świadków wskazanych w treści zaskarżonego postanowienia, nie miał zastosowania. Trafnie obrońca oskarżonego wywodził, że w wypadku zwolnienia osoby od zachowania kwalifikowanej tajemnicy zawodowej, która wyszczególniona została przez ustawodawcę w art. 180 § 2 KPK, przepis art. 180 § 1 KPK w ogóle nie może być stosowany. Tymczasem w treści wydanego na rozprawie głównej postanowienia wskazano na art. 180 § 1 KPK jako jego podstawę. Naruszenie to jednak, choć miało miejsce, nie mogło mieć wpływu na treść zaskarżonego orzeczenia, jak tego wymaga art. 438 pkt 3 KPK, a w związku z tym nie mogło dawać podstawy do zmiany zaskarżonego postanowienia. W istocie bowiem, w odniesieniu do dziennikarzy przepis art. 180 § 2 KPK określa podstawy zwolnienia ich od obowiązku zachowania tajemnicy dziennikarskiej. Wskazanie więc na przepis art. 180 § 1 KPK nie mogło mieć znaczenia w formule kontroli zaskarżonego orzeczenia, choć wskazuje, niestety, że zaskarżone postanowienie zostało sporządzone w sposób dość niefrasobliwy, skoro nawet mylnie przywołano podstawę prawną w treści postanowienia, którym zwolniono dziennikarzy od obowiązku zachowania tajemnicy dziennikarskiej. Nie jest to jednak jedyne i tylko formalne uchybienie. W istocie treść zaskarżonego postanowienia dowodzi, że rację ma skarżący, gdy podnosi zarzut naruszenia art. 180 § 2 KPK.

Z przepisu art. 180 § 2 KPK wynika, że do zwolnienia może dojść w sytuacji, gdy spełnione są jednocześnie dwa warunki, mianowicie jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a także okoliczność ta nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. Z uwagi na konstrukcję tego przepisu trafnie wskazuje się, że nie ma możliwości prowadzenia wykładni rozszerzającej, co do warunków zezwolenia na zwolnienie od tajemnicy zawodowej (por. postanowienie SA w Szczecinie z 29.10.2013 r., II AKz 330/13 i cyt. tam orzeczenia). Trzeba przy tym przypomnieć, że przepis ten jest efektem przyjęcia do ustawy procesowej rozwiązania wypracowanego w orzecznictwie Sądu Najwyższego na tle tajemnicy dziennikarskiej, na gruncie Kodeksu postępowania karnego z 1969 r. (uchwała 7 sędziów z 19.1.1995 r., I KZP 15/94, Legalis). Po tej normatywnej zmianie, konieczność jednoczesnego zaistnienia tych warunków jest w orzecznictwie postrzegana w sposób bezsporny (por. np. postanowienia SN: z 3.9.2008 r., WZ 52/08, niepubl.; z 29.10.2014 r., SDI 28/14; z 11.7.2019 r., I KZ 3/19).

Dobro wymiaru sprawiedliwości w tym aspekcie postrzega się, jako potrzebę ustalenia prawdy obiektywnej (por. np. postanowienie SN z 15.12.2004 r., III KK 278/04), a zatem, by orzeczenie zapadło po ustaleniu wszystkich okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia w określonej sprawie (por. np. postanowienie SA w Katowicach z 8.2.2017 r., II KZ 66/17, niepubl.).

Kluczowa staje się prawidłowa ocena istnienia drugiej przesłanki (drugiego warunku). Przesłanka ta uzasadnia zwolnienie od tajemnicy zawodowej, gdy okoliczność ta nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W orzecznictwie postrzegana jest ona, jako niemożliwość dokonania ustaleń za pomocą innych środków dowodowych przy jednoczesnym wyczerpaniu istniejących w danej sprawie źródeł dowodowych (por. uchwała SN z 16.6.1994 r., I KZP 5/94). Oznacza to, że należy starannie rozważyć okoliczności konkretnej sprawy i podejmować decyzje o zwolnieniu od obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej tylko wtedy, gdy ujawnienie okoliczności objętych tą tajemnicą – i to właśnie przez osobę nią dysponującą – jest rzeczywiście nieodzowne dla zapewnienia prawidłowego wyrokowania, bo brak jest w tym przedmiocie innych dowodów w sprawie (postanowienie SA w Katowicach z 4.3.2009 r., II KZ 151/09, niepubl.; uchwała SN z 19.1.1995 r., I KZP 15/94, Legalis; postanowienie SA w Gdańsku z 11.9.2019 r., II AKz 789/19). Wymóg ten określa się trafnie, jako warunek subsydiarności.

W zakresie warunku subsydiarności podnosi się, że nie jest on spełniony wtedy, gdy istnieją wprawdzie przeszkody w dotarciu do istniejącego źródła dowodowego, ale są one możliwe do pokonania, albo z materiałów postępowania rysuje się możliwość ustalenia istnienia określonego źródła dowodowego, ale nie zostały podjęte wszystkie konieczne czynności wykrywcze. Procesowym wymogiem jest zaś to, że gdy wniosek o zwolnienie w trybie art. 180 § 2 KPK składa prokurator, wykazane powinny być we wniosku pisemnym oba te warunki, przy czym szczególnie wnikliwie powinno zostać wykazane spełnienie warunku subsydiarności. Uzasadnienie takiego wniosku musi być wnikliwie uargumentowane, z właściwym odniesieniem do materiału dowodowego akt sprawy. Podkreśla się, że niewykazanie tej okoliczności powinno skutkować oddaleniem wniosku (por. postanowienie SA w Szczecinie z 29.10.2013 r., II AKz 330/13). W tej sprawie postanowienie – oparte w istocie na podstawie art. 180 § 2 KPK – zostało wydane przez Wojskowy Sąd Okręgowy w W. z urzędu (wniosek o przesłuchanie dziennikarzy został cofnięty). Nie zmienia to jednak konieczności wykazania w treści tego postanowienia obu wskazanych powyżej przesłanek zwolnienia dziennikarzy od tajemnicy zawodowej. W treści zaskarżonego postanowienia istnienia tego warunku w ogóle nie wykazano, a zważywszy na kierunek środka odwoławczego nie jest możliwe jego dookreślanie na podstawie okoliczności sprawy przez sąd ad quem. Sąd meriti przywołał jedynie to, że spotkanie dziennikarzy z kierownictwem Żandarmerii Wojskowej miało charakter off the record, co stanowiło podstawę powołania się dziennikarzy na odmowę złożenia zeznań z uwagi na tajemnicę dziennikarską, a także, iż źródło przedmiotowych informacji (udostępnienie informacji przedmiotem zarzutu w tej sprawie) jest sądowi znane, co oznacza, że nie ma zastosowania podstawa z art. 15 ust. 2 PrPras. Na tym praktycznie kończy się argumentacja sądu, który zwolnił czterech dziennikarzy od zachowania tajemnicy dziennikarskiej w zakresie przebiegu spotkania z 23.10.2017 r. Widać zatem wyraźnie, że w sprawie tej nie tylko nie wykazano w sposób konkretny warunku dobra wymiaru sprawiedliwości, ale w ogóle nie wskazano, aby zaistniała przesłanka subsydiarności, o jakiej mowa w końcowej części zdania pierwszego 180 § 2 KPK. Oznacza to, że w zaskarżonym postanowieniu nie wykazano, czy tylko droga zwolnienia dziennikarzy od obowiązku zachowania tajemnicy dziennikarskiej pozwoli na poczynienie prawidłowym ustaleń faktycznych.