Uzasadnienie faktyczne
Strony procesu – powódka B.S. oraz pozwany P.B. – są dziećmi zmarłej T.B. Mają jeszcze dwie siostry: E.K. oraz B.K. Właściwy Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po zmarłej nabyli na podstawie testamentu i z dobrodziejstwem inwentarza: E.K. w 1/4 części i P.B. w 3/4. W skład spadku po zmarłej wchodzi nieruchomość o wartości 810 000,00 zł. Spadkodawczyni wymagała opieki i pomocy z uwagi na zły stan zdrowia. Zajmowali się nią pozwany i córka E.K., którzy razem z nią zamieszkiwali. Powódka nie miała dobrych relacji z matką. Wcześnie wyprowadziła się z domu, w wieku 18 lat wyszła za mąż. Jej mąż zmarł dwa tygodnie po ślubie na raka płuc. Powódka została sama z małym dzieckiem. Przeszła załamanie nerwowe. Miała problem z mieszkaniem, schronienie znalazła u teściów. Nie miała łatwego życia. Sama chorowała na stwardnienie rozsiane i biodro. Stosunki powódki z matką poprawiły się w 2010 r. Utrzymywała kontakt z matką, odwiedzała ją w szpitalu. Nigdy nie odmówiła jej pomocy. Nie bywała u matki jedynie w czasie rekonwalescencji po operacji prawego biodra, ale miała z nią kontakt telefoniczny. Później relacje te znów uległy pogorszeniu. Mimo to powódka odwiedzała matkę podczas jej hospitalizacji i w domu. W 2021 r. pozwany wraz z matką zaczęli odwiedzać powódkę. Był w tym czasie w konflikcie ze swoją żoną. Powódka wspierała go w tej sytuacji. Relacje rodzeństwa uległy poprawie. W 2022 r. powódka przez dwa tygodnie zajmowała się matką, czasami nocowała u niej. Przed śmiercią spadkodawczyni powódka spędziła u niej noc. Pozwany przebywał w tym czasie w pracy za granicą.
Powódka jest osobą niezdolną do pracy, ma orzeczenie o znacznym, trwałym stopniu niepełnosprawności. Pozwany jest osobą samodzielną, prowadzi działalność gospodarczą. Od śmierci matki nie chce utrzymywać relacji z powódką. Pozwany czynił remonty i nakłady za życia matki na nieruchomość wchodzącą w skład spadku. Pozwany otrzymał od matki dwie darowizny na łączną kwotę 7 400,00 zł. Powódka wezwała pozwanego oraz E.K. do zapłaty na jej rzecz kwoty 150 000,00 zł tytułem zachowku. Następnie wniosła o zasądzenie od P.B. kwoty 111 000,00 zł zachowku. Pozwany wniósł o oddalenie powództwa. Następnie pełnomocnik powódki cofnął pozew w zakresie kwoty przekraczającej 101 000,00 zł wraz ze zrzeczeniem się roszczenia.
Stanowisko SO
Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 101 000,00 zł tytułem zachowku wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie i koszty procesu oraz umorzył postępowanie w pozostałej części wobec cofnięcia pozwu.
Podstawę prawną żądania stanowi art. 991 KC, w myśl którego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Jak wynika z poczynionych w sprawie ustaleń zmarła pozostawiła po sobie spadek w postaci prawa własności do nieruchomości o wartości 810 000,00 zł. Osobą uprawnioną do otrzymania zachowku jest powódka jako spadkobierczyni ustawowa. Roszczenie powódki o pokrycie zachowku wynosi 2/3 wartości jej udziału spadkowego, czyli 2/12 spadku, co w wymiarze kwotowym wyraża się sumą 135 000,00 zł. Powódka żądała 3/4 części tego zachowku, gdyż pozwany odziedziczył w tej właśnie części spadek. Powódka nie otrzymała należnego jej zachowku w postaci darowizny, powołania do spadku bądź zapisu. Jednakże w testamencie znalazł się zapis o wydziedziczeniu powódki z uwagi na uporczywe niedopełnianie przez nią względem matki obowiązków rodzinnych.
Zgodnie z treścią art. 1008 pkt 3 KC, spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Sąd Okręgowy – mając na uwadze zebrany w sprawie materiał dowodowy – uznał, że okoliczności wskazane w testamencie, będące podstawą wydziedziczenia nie były rzeczywiste, a co za tym idzie wydziedziczenie powódki nie było skuteczne. Skuteczność wydziedziczenia wymaga, zgodnie z treścią art. 1008 i 1009 KC, zarówno wskazania przez spadkodawcę w testamencie przyczyny wydziedziczenia, należącej do jednej z przyczyn zawartych w zamkniętym katalogu, jak i rzeczywistego istnienia wskazanych przez spadkodawcę okoliczności. Należy przy tym podkreślić, że podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić powody swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego zarówno prawa do spadku, jak i prawa do zachowku. Dlatego też wydziedziczenie pozostaje nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu – nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła, w związku z czym przyjmuje się, że spadkodawca winien opisać w testamencie przykłady konkretnych zachowań uprawnionego do zachowku, które wypełniałyby ustawowe przesłanki, nie jest zaś wystarczające posłużenie się ogólnymi sformułowaniami, bez wskazania konkretnych zachowań lub rodzaju obowiązków. Przyczyna wydziedziczenia powinna więc zostać w testamencie skonkretyzowana, sprecyzowana, jednoznacznie sformułowana i opisana. Nie może być przyjmowana w sposób dorozumiany, wbrew treści testamentu, z pominięciem tej treści, a także nie może zostać ustalona jako realnie istniejąca w razie braku odpowiedniej dyspozycji testamentu.
Tak więc w rozpoznawanej sprawie już sama treść testamentu pozwala stwierdzić nieskuteczność wydziedziczenia, skoro brak w nim zapisu co do konkretnych zachowań powódki stanowiących, zdaniem testatorki, przyczynę wydziedziczenia.
Niezależnie od tego należy uznać, że materiał dowodowy zgromadzony w sprawie nie wskazuje na to, aby powódka jako legitymowana do otrzymania zachowku po zmarłej matce dopuściła się względem niej rażących aktów, traktowała ją w sposób nieprzyjazny, godzących w życie i zdrowie czy uporczywie niedopełniała względem niej obowiązków rodzinnych. Trudne relacje spadkodawczyni z córką faktycznie wynikały z jej postawy. Powódka czyniła starania, aby mieć kontakt z matką. Jako osoba schorowana, nie miała możliwości opiekowania się matką w takim wymiarze, w jakim czynił to pozwany i siostra lub w jakim oczekiwałaby tego spadkodawczyni. Trudno mówić o uporczywym niewywiązywaniu się z obowiązków rodzinnych, kiedy sama spadkodawczyni utrzymywała chłodne relacje z córką.
Komentarz
Wydając rozstrzygnięcie, Sąd Okręgowy kilkukrotnie podkreślił, że przyczyny wydziedziczenia muszą być wprost wskazane w testamencie, nie można ich domniemywać, a w celu ich wykazania nie można prowadzić zastępczych działań dowodowych. Przyczyna musi być skonkretyzowana, nie może ograniczać się do ogólnikowego wskazania niedopełnienia obowiązków rodzinnych, a taka sytuacja miała miejsce w sprawie. Co istotne, Sąd Okręgowy pochylił się przy tym nad kwestią zastosowania art. 5 KC pod kątem nadużycia przez powódkę prawa podmiotowego. Jednakże okoliczności, które miałyby stanowić podstawę do uznania, że uprawnionemu nie przysługuje ochrona, powinny być udowodnione, a ciężar udowodnienia tych okoliczności spoczywa na pozwanym (art. 6 KC), co również nie nastąpiło.
Poza tym zakres zastosowania art. 5 KC powinien być stosunkowo wąski, bowiem ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego, nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku wynikają z ustawy i służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych. Z kolei obniżenie wysokości zachowku może mieć miejsce w przypadkach zupełnie wyjątkowych, bo już samo pozbawienie uprawnionego do zachowku korzyści ze spadku w drodze dziedziczenia jest dla niego okolicznością dolegliwą.
Wyrok Sądu Okręgowego w Sieradzu z 20.12.2024 r., I C 268/23, Legalis
Artykuł pochodzi z Systemu Legalis. Bądź na bieżąco, polub nas na Facebooku →
