Stan faktyczny
Spółka AP zawarła z K.M. umowę kredytu konsumenckiego. Kwota tego kredytu to 5 000 zł, a całkowita kwota podlegająca zwrotowi wynosiła ponad 8 000 zł. AP przed zawarciem tej umowy nie sprawdziła sytuacji majątkowej K.M. W dniu zawarcia ww. umowy K.M. była obciążona zobowiązaniami wynikającymi z 23 umów kredytów i pożyczek, a jej małżonek – zobowiązaniami wynikającymi z 24 umów kredytów i pożyczek. Suma należności ze wszystkich umów wynosiła ponad 450 tys. zł, a miesięczne raty przekraczały łącznie 9 000 zł. W dniu zawarcia spornej umowy K.M. była zatrudniona na podstawie umowy o pracę z wynagrodzeniem netto w wysokości 2300 zł netto, a jej małżonek nie uzyskiwał żadnego dochodu.
Stanowisko TSUE
Trybunał wskazał, że z art. 8 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z 23.4.2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz Urz. UE L z 2008 r. Nr 133, s. 66; dalej: dyrektywa 2008/48/WE) wynika, że przed zawarciem umowy o kredyt kredytodawca jest zobowiązany do przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta, który to obowiązek może w razie konieczności obejmować uzyskanie informacji z odpowiedniej bazy danych. Celem tego obowiązku jest również rozwinięcie u kredytodawców poczucia odpowiedzialności i unikanie sytuacji, w których będą oni udzielać kredytów konsumentom nieposiadającym zdolności kredytowej (wyrok TSUE z 6.6.2019 r., C‑58/18, Schyns, Legalis). Taki obowiązek, w zakresie, w jakim ma on na celu ochronę konsumentów przed ryzykiem nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności, ma dla tych konsumentów fundamentalne znaczenie (wyrok TSUE z 5.3.2020 r., C‑679/18, OPR‑Finance, Legalis).
Artykuł 23 dyrektywy 2008/48/WE przewiduje, po pierwsze, że system sankcji mających zastosowanie w przypadku naruszenia przepisów krajowych przyjętych na podstawie art. 8 dyrektywy 2008/48/WE musi być określony w taki sposób, aby sankcje te były skuteczne, proporcjonalne i odstraszające, a po drugie, że państwa członkowskie powinny podjąć wszelkie niezbędne działania w celu zapewnienia stosowania tych sankcji. W tych granicach wybór systemu sankcji pozostaje w gestii państw członkowskich.
W ocenie TSUE o ile grzywna może stanowić odstraszającą sankcję, o tyle jej niski wymiar może jednak uczynić tę sankcję niewystarczającą. Podobnie okoliczność, że tylko osoby fizyczne podlegają takiej sankcji, może wskazywać na braki w danym ustawodawstwie (wyrok TSUE z 4.3.2020 r., C‑183/18, Bank BGŻ BNP Paribas, Legalis). Ponadto, aby sankcja była skuteczna i odstraszająca, należy pozbawić sprawców korzyści gospodarczych wynikających z popełnionych przez nich naruszeń.
Z orzecznictwa TSUE wynika zatem, że chociaż art. 23 dyrektywy 2008/48/WE wymaga, aby sankcje były odstraszające, to jednocześnie sądy powinny dysponować zakresem uznania, pozwalającym im w okolicznościach konkretnego przypadku dobrać środek odpowiedni do wagi stwierdzonego uchybienia obowiązkowi (wyrok TSUE z 9.11.2016 r., C‑42/15, Home Credit Slovakia, Legalis).
Trybunał wskazał, że z akt niniejszej sprawy wynika – z zastrzeżeniem ustaleń, jakich powinien dokonać sąd odsyłający – że wśród przepisów przewidzianych w uregulowaniach krajowych znajduje się utrata prawa do odsetek, rozłożenie spełnienia świadczenia wynikającego z umowy na nieoprocentowane raty oraz nieważność niektórych warunków umownych na podstawie przepisów krajowych transponujących dyrektywę Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r., Nr 95, s. 29; dalej: dyrektywa 93/13/EWG) lub dyrektywę 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.5.2005 r. dotyczącą nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniającą dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady (dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych) (Dz.Urz. UE L z 2005 r. Nr 149, s. 22). Odnośnie utraty prawa do odsetek, TSUE orzekł już, że tego rodzaju sankcja przewidziana w przepisach krajowych powinna zostać uznana za proporcjonalną w rozumieniu art. 23 dyrektywy 2008/48/WE w odniesieniu do przypadków naruszenia przez kredytodawcę obowiązku mającego zasadnicze znaczenie w kontekście tej dyrektywy (wyrok Home Credit Slovakia, pkt 69-71). W ocenie TSUE obowiązek sprawdzenia zdolności kredytowej konsumenta, przewidziany w art. 8 ust. 1 dyrektywy 2008/48/WE, ma takie zasadnicze znaczenie.
Następnie, jeśli chodzi o rozłożenie spełnienia świadczenia wynikającego z umowy na raty, zdaniem TSUE, może ono pozwolić na uwzględnienie sytuacji konsumenta i uniknięcie narażenia go na szczególnie szkodliwe skutki (wyrok TSUE z 26.3.2019 r., C‑70/17 i C‑179/17 (sprawy połączone) Abanca Corporación Bancaria i Bankia, Legalis). Trybunał wskazał, że w celu spełnienia wymogów określonych w art. 23 dyrektywy 2008/48/WE sąd odsyłający może również zastosować ją łącznie z dyrektywą 93/13/EWG, aby stosownie do okoliczności orzec, że warunki dotyczące wygórowanych opłat nie wiążą konsumenta (wyrok TSUE z 3.9.2020 r., C‑84/19, C‑222/19 i C‑252/19 (sprawy połączone), Profi Credit Polska, Legalis).
Sankcje za brak badania zdolności kredytowej
Reasumując TSUE orzekł, że art. 23 dyrektywy 2008/48/WE należy interpretować w ten sposób, że badanie, czy sankcje – zgodnie z tym co przewidziano w tym przepisie – mają skuteczny, proporcjonalny i odstraszający charakter, w szczególności w razie naruszenia przewidzianego w art. 8 dyrektywy 2008/48/WE obowiązku zbadania zdolności kredytowej konsumenta, powinno być dokonywane z uwzględnieniem, zgodnie z art. 288 akapit trzeci Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z 25.3.1957 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864; dalej: TFUE), nie tylko przepisu prawa krajowego, który został specjalnie przyjęty w celu transpozycji tej dyrektywy, ale również ogółu wszystkich przepisów tego prawa, interpretowanych tak dalece, jak to możliwe, w świetle brzmienia i celów tej dyrektywy, tak aby te sankcje spełniały wymogi określone w art. 23 dyrektywy 2008/48/WE.
Na podstawie art. 8 tej dyrektywy 2008/48/WE, który został transponowany w art. 9 ustawy z 12.5.2011 r. o kredycie konsumenckim (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1083; dalej: KredytKonsU), nałożono na kredytodawcę obowiązek dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki. W polskim prawie przewidziano różne sankcje, w szczególności sankcje cywilnoprawne, jakie sądy mogą orzec w przypadku naruszenia obowiązku sprawdzenia zdolności kredytowej konsumenta. Wątpliwości sądu odsyłającego dotyczyły jedynej sankcji wynikającej z art. 24 w zw. z art. 138c §1a KW. W przepisach tych przewidziano sankcję za nieprzestrzeganie obowiązku zbadania zdolności kredytowej konsumenta jedynie w postaci nałożenia grzywny. Ponadto, odpowiedzialności nie podlegają wyłącznie osoby fizyczne, takie jak osoby kierujące przedsiębiorstwem bądź osoby upoważnione przez kredytodawcę lub pożyczkodawcę do zawierania umów z konsumentami.
Zgodnie z art. 23 dyrektywy 2008/48/WE państwa członkowskie powinny ustanowić przepisy obejmujące skuteczne, proporcjonalne i odstraszające sankcje na wypadek naruszenia tego obowiązku, poprzez podjęcie wszelkich środków niezbędnych do zapewnienia ich stosowania. Na podstawie niniejszego wyroku można stwierdzić, że sama sankcja przewidziana w art. 138c §1a KW za niedopełnienie obowiązku oceny zdolności kredytowej konsumenta, nie jest w stanie zapewnić w sposób wystarczająco skuteczny ochrony konsumentów przed ryzykiem nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności, do zapewnienia której dąży dyrektywa 2008/48/WE. Sankcja ta nie ma wpływu na sytuację konsumenta, któremu udzielono kredytu z naruszeniem art. 8 dyrektywy 2008/48/WE. Zatem sankcja z art. 24 w zw. z art. 138c KW jest nieskuteczna, bowiem nie skłania kredytodawców i pożyczkodawców, zwłaszcza działających w sektorze tzw. parabanków i pożyczek-chwilówek, do dokonywania oceny zdolności kredytowej konsumenta.
Aby prawidłowo ocenić charakter sankcji należy również wskazać na specyfikę transpozycji do krajowego systemu prawnego aktu jakim jest dyrektywa. Owa transpozycja za pomocą dodatkowych szczególnych środków ustawowych lub wykonawczych może być zbędna, jednak pod warunkiem, że krajowe zasady i przepisy rzeczywiście zapewniają pełne stosowanie danej dyrektywy oraz że w przypadku gdy sporny przepis dyrektywy ma na celu przyznanie praw jednostkom, stan prawny wynikający z tych zasad jest dostatecznie precyzyjny i jasny, a uprawnieni mają możliwość rozeznania się we wszystkich przysługujących im prawach i w razie potrzeby powołania się na nie przed sądami krajowymi. Zatem polski sąd w celu ustalenia, czy uregulowania krajowe w wystarczającym stopniu wdrażają w życie obowiązki wynikające z danej dyrektywy, powinien wziąć pod uwagę nie tylko uregulowanie przyjęte specjalnie w celu transpozycji tej dyrektywy, lecz również ogół dostępnych i mających zastosowanie norm prawnych. Trybunał zaznaczył, że na sądzie krajowym ciąży obowiązek stosowania wykładni prawa krajowego zgodnej z prawem UE. Zatem w sytuacji gdy ustawodawca krajowy w celu ukarania naruszenia obowiązku sprawdzenia zdolności kredytowej konsumenta przewidział, tak jak w polskim prawie, oprócz sankcji ustanowionej w KW, sankcje cywilnoprawne, które mogą przynieść korzyść danemu konsumentowi, to te sankcje muszą – ze względu na szczególne znaczenie, jakie dyrektywa 2008/48/WE przywiązuje do ochrony konsumentów – zostać zastosowane zgodnie z zasadą skuteczności.
