Pojęcie „przemocy” w Kodeksie karnym

Zagadnienie prawne

SN rozstrzygał zagadnienie prawne przedstawione przez jeden z Sądów Okręgowych, rozpoznającego sprawę jako sąd odwoławczy:

„Czy zawarty w art. 41a § 1 KK zwrot „przestępstwo z użyciem przemocy” oznacza przestępstwa, do ustawowych znamion których należy przemoc (użycie/zastosowanie przemocy), czy też przestępstwa, które faktycznie popełnione zostały z użyciem przemocy, a w tym przypadku, czy stanowiący element tego zwrotu termin „przemoc” oznacza wyłącznie przemoc fizyczną, czy też także przemoc w innej postaci, a w szczególności psychiczną?”

Stan faktyczny

Oskarżonemu przypisano popełnienie m.in. występku z art. 207 § 1 KK, który polegał na tym, że w okresie od bliżej nieustalonego dnia 6.2018 r. do 21.12.2018 r. znęcał się psychicznie nad żoną, pozostającą z nim w stosunku zależności wynikającym ze wspólnego zamieszkania, w ten sposób, iż będąc pod wpływem alkoholu wszczynał awantury w miejscu zamieszkania, w trakcie których używał pod jej adresem słowa uznane powszechnie za obelżywe, poniżał i uniemożliwiał korzystanie z pomieszczeń mieszkalnych, krytykował i ośmieszał oraz szantażował popełnieniem samobójstwa.

Za ten czyn Sąd Rejonowy skazał oskarżonego na karę 8 miesięcy pozbawienia wolności, a na podstawie art. 41a § 1 k.k. orzekł wobec niego środki karne w postaci: zakazu zbliżania się do pokrzywdzonej żony na odległość mniejszą niż 30 metrów, zakazu kontaktowania się z pokrzywdzoną w sposób pośredni i bezpośredni (za wyjątkiem kontaktów związanych ze sprawowaniem opieki nad ich wspólnymi małoletnimi dziećmi) oraz nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzoną; środki te każdorazowo orzeczono na okres 2 lat.

Prokurator wniósł apelację na korzyść oskarżonego i zaskarżył wyrok jedynie w części dotyczącej środków karnych orzeczonych za przestępstwo z art. 207 § 1 KK. Prokurator zarzucił obrazę prawa materialnego, to jest art. 41a § 1 KK polegającą na jego zastosowaniu i orzeczeniu wobec oskarżonego środka karnego w opisanych w wyroku postaciach.

W uzasadnieniu apelacji skarżący podniósł, że zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie istnieją dwa odmienne poglądy dotyczące wykładni określenia „przestępstwo z użyciem przemocy”, użytego w art. 41a § 1 KK. Zgodnie z pierwszym poglądem „przestępstwo z użyciem przemocy” to przestępstwo, do którego ustawowych znamion należy „przemoc”. Z kolei wedle przeciwnego stanowiska „przestępstwo z użyciem przemocy” oznacza każde przestępstwo, które faktycznie zostało popełnione z użyciem przemocy – niezależnie od tego, czy stanowi ona jego ustawowe znamię, czy też nie.

Przedstawiając zagadnienie prawne, Sąd odwoławczy przedstawił 2 różne możliwości interpretacji zwrotu „przestępstwo z użyciem przemocy” w rozumieniu art. 41a § 1 KK, jakie ukształtowały się w doktrynie, prowadzące do odmiennych wniosków. Jak zaznaczył Sąd pytający, poglądem dominującym w literaturze prawniczej jest stanowisko, w myśl którego sformułowanie „przestępstwo z użyciem przemocy”, obejmuje swoim zakresem tylko takie przestępstwa, do których znamion ustawowych należy posługiwanie się przemocą. Sąd odwoławczy przytoczył także głosy aprobujące drugi kierunek wykładni, a mianowicie, że przez zwrot ten rozumieć należy wszystkie przestępstwa, które faktycznie zostały popełnione z użyciem przemocy. Sąd dokonał także własnej analizy art. 41a § 1 KK, wskazując na niezgodność pierwszego stanowiska z ratio legis omawianej regulacji, a także w konsekwencji na niespójność systemową przepisów. Odnosząc się natomiast do drugiej części zagadnienia prawnego, Sąd pytający podkreślił, że dotychczas termin „przemoc” nie był definiowany na gruncie części ogólnej KK, natomiast w części szczególnej tego KK „przemoc” rozumiana jest wyłącznie jako przemoc fizyczna, a nie psychiczna.

Sąd przedstawił także przeciwstawne zapatrywania doktryny w omawianym zakresie, w tym własne spostrzeżenia.

Stanowisko SN

Art. 41a § 1 (zd. 1) KK w obecnym brzmieniu przewiduje, że sąd może orzec środki karne w postaci zakazu: przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, jak również nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego lub inne przestępstwo przeciwko wolności oraz w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym zwłaszcza przemocy wobec osoby najbliższej.

Przedstawione zagadnienie obejmuje 2 istotne problemy:

1. czy przestępstwo „z użyciem przemocy” w ujęciu art. 41a § 1 KK dotyczy tylko przestępstw, do których ustawowych znamion musi należeć „przemoc” oraz
2. czy „przemoc” w tym rozumieniu jest tylko przemocą fizyczną, czy też obejmuje przemoc psychiczną?

Czy „przemoc” musi być znamieniem przestępstwa?

Z literalnego brzmienia tego przepisu wynika niewątpliwie, iż użyte w nim sformułowanie „przestępstwo z użyciem przemocy” oznacza każde przestępstwo, które popełniono z użyciem przemocy, a zatem nie tylko takie, które opisano w ustawie jako popełnione z użyciem przemocy. Zwrot ten zawiera wskazanie nie na znamię przestępstwa, ale na sposób działania sprawcy.

Rezultat wykładni językowej w zakresie wskazanego sformułowania dowodzi, że ustawodawca odwołuje się do sposobu realizacji znamion typów rodzajowych przestępstw, a więc do ustaleń faktycznych określających konkretne zachowanie sprawcy. Przestępstwem z użyciem przemocy jest zatem takie, które faktycznie zostało w taki sposób popełnione. Należy zauważyć, że ustawodawca posługuje się stosunkowo często wyrazami „używanie” i „stosowanie” w różnych kontekstach. Mając na uwadze tę dyferencjację wyróżnia się przestępstwa stricte z użyciem przemocy, tj. przy których ustawodawca już w samym opisie czynu zabronionego w sposób wyraźny zaznacza, że dla bytu danego typu przestępstwa konieczne jest stosowanie przemocy, albo też przemoc jest wskazana jako jeden z alternatywnych sposobów dokonania określonego przestępstwa oraz takie przestępstwa z użyciem przemocy, przy których wprawdzie ustawodawca nie wskazał przemocy jako wyłącznego, bądź jednego z alternatywnych sposobów ich popełnienia, jednak z natury (z istoty) tych przestępstw wynika, iż nierzadko dla ich popełnienia nieodzownym jest użycie przemocy.

W art. 41a § 1 KK mowa jest o „użyciu przemocy”, z kolei w art. 64 § 2 KK, czy w art. 72 § 1b KK użyto sformułowania „przestępstwo popełnione z użyciem przemocy”. Rozumienie językowe jednego i drugiego sformułowania nie daje właściwie żadnych podstaw do stwierdzenia, że w którymkolwiek z nich chodzi o czyn zabroniony, do którego ustawowych znamion należy zachowanie z użyciem przemocy. Nie przesądza o tym ani brak słowa „popełnione”, ani też różnica językowa między jednym a drugim sformułowaniem.

Gdyby ustawodawca chciał w kontekście językowym zawęzić zakres stosowania art. 41a § 1 KK tylko do przestępstw, do których ustawowych znamion należy przemoc (użycie/zastosowanie przemocy), to uczyniłby to wprost lub w sposób dorozumiany.

Przemoc fizyczna czy psychiczna?

W języku powszechnym „przemoc”, to: „siła przewyższająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś, narzucona komuś bezprawnie władza, panowanie, czyny bezprawne, dokonane z użyciem fizycznego przymusu, gwałt”, a także: „przewaga, zwykle fizyczna, wykorzystywana w celu narzucenia komuś swojej woli, wymuszenia czegoś na kimś, narzucona komuś bezprawnie władza, gwałt” Zatem w omawianym przypadku pojęcia „przemocy” i „gwałtu” traktowane są w zasadzie jako synonimy.

W prawie karnym pojęcie to różni się jednak w sposób zasadniczy pod względem semantycznym. Przemoc to zarówno użycie siły fizycznej bezpośrednio wobec osoby, jak i przemoc, która może być skierowana na rzecz i stanowić środek do zmuszenia w ten sposób osoby do określonego zachowania. Zachowanie się sprawcy polegające na stosowaniu przemocy może przybrać postać przymusu fizycznego [vis absoluta], a także przymusu psychicznego [vis compulsiva].

Poddając analizie to zagadnienie przez pryzmat dyrektyw wykładni językowej należy zwrócić uwagę, że choć sam termin nie został sprecyzowany expressis verbis i nie jest zdefiniowany w KK, to jednak ustawodawca wyraźnie rozgranicza pewne rodzaje przemocy. Takim przykładem może być „użycie przemocy wobec rzeczy” określone w odniesieniu do odmiany kradzieży szczególnie zuchwałej (art. 115 § 9a KK) polegającej na tym, że sprawca używa przemocy innego rodzaju niż przemoc wobec osoby, w celu zawładnięcia mieniem. Ustawodawca wskazał w tym przepisie na sytuacje, w których sprawca oddziałuje fizycznie na przedmioty materialne w tym celu, aby wywrzeć w ten sposób określony wpływ na psychikę człowieka, czyli stosuje tzw. przemoc wobec rzeczy. Definicja ta wskazuje, że ustawodawca pojęcie przemocy ujmuje szeroko, uznając także możliwość wystąpienia przemocy w postaci psychicznej. Podobnie zresztą jak przy formule „użycie przemocy” (co już wcześniej podniesiono) uznać należy, że gdyby w istocie ustawodawca chciał zawęzić zastosowanie tego przepisu do przemocy jedynie fizycznej, to zostałoby to wprost sprecyzowane.