Stan faktyczny
W 2011 r. LH i PCS zawarli umowę o kredyt konsumencki. W 2017 r., po spłacie całości kredytu, LH został poinformowany przez prawnika, że w tej umowie zawarte były klauzule abuzywne. W związku z powództwem konsumenta PCS podniosła przedawnienie prawa LH do dochodzenia roszczeń. Zgodnie bowiem ze słowackim KC trzyletni okres przedawnienia rozpoczyna bieg i upływa nawet jeśli poszkodowany konsument nie był świadomy nieuczciwego lub niezgodnego z prawem charakteru postanowienia umowy będącego źródłem bezpodstawnego wzbogacenia.
Stanowisko TSUE
Termin rozpoczęcia biegu przedawnienia
Trybunał stwierdził, że badając, czy krajowy przepis regulujący przedawnienie, taki jak słowacki przepis, może zostać uznany za zgodny z zasadą skuteczności, należy wziąć pod uwagę nie tylko długości terminu przedawnienia, ale również zasady jego stosowania, w tym czynnika uruchamiającego rozpoczęcie jego biegu (wyrok TSUE z 9.7.2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C-698/18, Legalis i C-699/18 (sprawy połączone).
W odniesieniu do terminu przedawnienia mającego zastosowanie do powództw wnoszonych przez konsumentów w celu dochodzenia praw, jakie wywodzą oni z unijnego prawa Unii, TSUE orzekł już, że samo istnienie przedawnienia nie jest jako takie sprzeczne z zasadą skuteczności, o ile jego stosowanie nie czyni w praktyce niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych im w szczególności przez dyrektywę Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29; dalej: dyrektywa Rady 93/13/EWG) i dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z 23.4.2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylająca dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz.Urz. UE L z 2008 r. Nr 133, s. 66; dalej: dyrektywę 2008/48/WE. Trybunał przyznał bowiem, że ochrona konsumenta nie jest bezwarunkowa, a ustalanie rozsądnych terminów do wniesienia środków zaskarżenia pod rygorem prekluzji w interesie pewności prawa jest zgodne z prawem Unii (wyrok TSUE z 16.7.2020 r., C-224/19 i C-259/19, Legalis (sprawy połączone), Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria.
Jeśli chodzi o przewidzianą długość badanego terminu przedawnienia, który w niniejszej sprawie wynosi trzy lata, Trybunał orzekł już, że jeżeli taki termin jest ustalony i z góry znany, wydaje się co do zasady wystarczający, aby umożliwić zainteresowanemu konsumentowi przygotowanie i wniesienie skutecznego środka prawnego, zatem jego długość sama w sobie nie jest niezgodna z zasadą skuteczności (wyrok Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, pkt 62 i 64).
Jednakże, zdaniem TSUE, jeśli chodzi o moment rozpoczęcia biegu badanego terminu przedawnienia, w okolicznościach, takich jak w niniejszej sprawie, zachodzi istotne niebezpieczeństwo, że zainteresowany konsument nie powoła się w wyznaczonym w tym celu terminie na uprawnienia, jakie przyznaje mu prawo UE (wyrok TSUE z 5.3.2020 r., C-679/18, OPR-Finance, Legalis). W konsekwencji powodowałoby to niemożliwość dochodzenia przez niego tych uprawnień.
Przewidziany w słowackim KC trzyletni termin rozpoczyna bieg od dnia, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie, a uprawnienie do wniesienia powództwa przedawnia się nawet w wypadku, gdy konsument nie jest w stanie sam ocenić, czy warunek umowny ma nieuczciwy charakter lub nie miał świadomości nieuczciwego charakteru takiego warunku.
Trybunał podkreślił, że konsumenci znajdują się w gorszym położeniu niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania oraz że możliwe jest, iż konsumenci nie mają świadomości zakresu przysługujących im praw wynikających z dyrektywy 93/13/EWG lub z dyrektywy 2008/48/WE lub ich nie rozumieją (wyrok Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, pkt 90). Rzecznik generalny wskazał w pkt 71 – 73 opinii, że umowy kredytu, takie jak sporna umowa, są zazwyczaj wykonywane przez okres o znacznej długości, a w związku z tym, jeśli zdarzeniem rozpoczynającym bieg trzyletniego terminu przedawnienia jest każda płatność dokonana przez kredytobiorcę (ustalenie powyższego należy do sądu odsyłającego). Trybunał wskazał, że może się zdarzyć, iż w ramach umowy wykonywanej przez okres przekraczający trzy lata poszczególne roszczenia tego kredytobiorcy ulegną przedawnieniu, zanim umowa dobiegnie końca, co oznacza, że taki system przedawnienia może systematycznie pozbawiać konsumentów możliwości dochodzenia zwrotu płatności, dokonanych na podstawie warunków umownych sprzecznych z tymi dyrektywami.
W konsekwencji TSUE uznał, że zasady proceduralne takie jak będące przedmiotem postępowania głównego – które wymagają aby konsument wytoczył powództwo w terminie trzech lat od dnia, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie, w sytuacji gdy do takiego wzbogacenia może dojść w trakcie wykonywania umowy przez okres o znacznej długości – czynią nadmiernie utrudnionym korzystanie z praw przyznanych konsumentowi przez dyrektywę 93/13/EWG lub przez dyrektywę 2008/48/WE, naruszając tym samym zasadę skuteczności (wyrok Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, pkt 67 i 75).
Trybunał podzielił stanowisko rzecznika generalnego przedstawione w pkt 87 i 89 opinii, że zamiar przedsiębiorcy, który zastosował warunek umowny uznany za nieuczciwy nie ma wpływu na prawa, jakie przysługują konsumentom na podstawie przepisów dyrektywy 93/13/EWG oraz art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48/WE. W konsekwencji konsument nie może być zobowiązany, w celu powołania się na prawa wynikające z tych przepisów, do wykazania umyślnego charakteru zachowania danego przedsiębiorcy.
Trybunał orzekł, że zasadę skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie krajowemu uregulowaniu przewidującemu, że wytoczone przez konsumenta powództwo o zwrot kwot nienależnie wypłaconych na podstawie nieuczciwych warunków umownych w rozumieniu dyrektywy 93/13/EWG lub warunków sprzecznych z wymogami dyrektywy 2008/48 podlega trzyletniemu terminowi przedawnienia rozpoczynającemu bieg w dniu, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie.
Wykładnia zgodna z prawem UE
W pkt 59 wyroku z 9.11.2016 r., C-42/15, Home Credit Slovakia, Legalis TSUE dokonał wykładni art. 10 ust. 2 lit. h) i i) dyrektywy 2008/48/WE. W ocenie TSUE umowa o kredyt na czas określony przewidująca spłatę kapitału w ramach następujących po sobie płatności nie musi określać w formie tabeli spłat, jaka część każdej płatności będzie przeznaczona na spłatę tego kapitału oraz że te przepisy w związku z art. 22 ust. 1 dyrektywy 2008/48/WE sprzeciwiają się temu, aby państwo członkowskie wprowadziło taki obowiązek w uregulowaniu krajowym.
W wyroku z 5.9.2019 r., C-331/18, Pohotovosť, Legalis TSUE potwierdził, że art. 10 ust. 2 lit. h)–j) w zw. z art. 22 ust. 1 dyrektywy 2008/48/WE należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym w umowie o kredyt należy uściślić rozbicie każdej spłacanej kwoty na, w danym wypadku, spłatę kapitału, odsetki i pozostałe opłaty.
TSUE uznał, że w niniejszej sprawie do sądu odsyłającego należy dokonanie wykładni, przy użyciu metod uznanych w słowackim prawie, krajowych przepisów mających zastosowanie w dniu zawarcia przedmiotowej umowy, czyli w 2011 r., w najszerszym możliwym zakresie w sposób zgodny z wykładnią dyrektywy 2008/48/WE dokonaną w wyroku w sprawie Home Credit Slovakia.
Trybunał orzekł, że art. 10 ust. 2 i art. 22 ust. 1 dyrektywy 2008/48/WE, w wykładni nadanej im przez wyrok w sprawie Home Credit Slovakia, mają zastosowanie do umowy kredytu, która została zawarta przed ogłoszeniem tego wyroku i przed zmianą uregulowania krajowego dokonaną w celu zapewnienia zgodności z wykładnią przedstawioną w tym wyroku.
W niniejszym wyroku Trybunał przedstawił stanowisko co do dwóch zagadnień prawnych, istotnych zwłaszcza dla polskich kredytobiorców.
Po pierwsze, TS odniósł się do spornej,również w polskim obrocie prawnym, kwestii moment rozpoczęcia biegu przedawnienia roszczenia konsumenta. Trybunał konsekwentnie (zob. m.in. wyrok z 21.4.2016 r., C‑377/14, Radlinger i Radlingerová) przedstawia stanowisko, że istnieje realne niebezpieczeństwo, iż ze względu na brak świadomości konsument nie powoła się na przepis prawa, który ma go chronić. W konsekwencji trafnie TSUE uznał, że przepis krajowy, który stanowi, że termin przedawnienia roszczeń wynikających z umowy kredytu zawierającej nieuczciwe warunki umowne (w polskim prawie określane jako: niedozwolone postanowienia umowne – zob. art. 385¹ KC) rozpoczyna bieg od dnia, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie, nawet gdy konsument nie jest w stanie sam ocenić, czy to postanowienie ma charakter niedozwolony lub nie miał świadomości jego niedozwolonego charakteru takiego, jest niezgodny z unijną zasadą skuteczności. Powyższe stanowisko Trybunału ma kluczowe znaczenie dla przedawnienia roszczeń „frankowiczów” i powinno być stosowane przez polski sąd przy interpretacji m.in. art. art. 1171 i 118 KC.
Po drugie, TSUE wyjaśnił sposób dokonywania zgodnej z prawem UE interpretacji krajowego uregulowania uznanego za niezgodne z wymogami dyrektywy 2008/48/WE, w wykładni nadanej mu przez wyrok TSUE. Trybunał powołał się w tym zakresie na swoje jednolite stanowisko, kwestionowane czasami w polskiej dyskusji dotyczącej praw konsumentów. Zgodnie z tym stanowiskiem dokonana przez Trybunał wykładnia przepisu prawa Unii wyjaśnia i precyzuje znaczenie oraz zakres tego przepisu, tak jak powinien lub powinien był on być rozumiany i stosowany od chwili jego wejścia w życie. Zatem sądy państw członkowskich, w tym polskie sądy, mogą i powinny stosować zinterpretowany w ten sposób przepis również do stosunków prawnych powstałych przed wydaniem orzeczenia w sprawie wniosku o dokonanie wykładni, jeżeli spełnione są wszystkie pozostałe przesłanki wszczęcia przed właściwym sądem postępowania w sprawie związanej ze stosowaniem takiego przepisu.
