Rozliczenia kredytobiorców frankowych z bankami

Niedozwolona klauzula o indeksacji kredytu

A.K. domagała się zasądzenia na jej rzecz od Banku R. S.A. ponad 616,5 tys. zł tytułem zwrotu spłaconych rat kredytu w wykonaniu, jej zdaniem, nieważnej umowy kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego. Powódka zgłosiła również żądanie ewentualne wnosząc o zasądzenie od pozwanego 71,5 tys. zł tytułem zwrotu nienależnego świadczenia, pobranego na podstawie niedozwolonego postanowienia umownego o indeksacji kredytu. Sąd I instancji na podstawie opinii biegłego ustalił, że różnica pomiędzy kwotą pobraną przez bank od A.K. z tytułu zastosowania przez bank własnego kursu franka szwajcarskiego a kwotą należną przy zastosowaniu kursu średniego NBP dla franka szwajcarskiego – wynosi 9,5 tys. zł i taką kwotę zasądził od pozwanego na rzecz powódki, oddalając powództwo w pozostałym zakresie. W ocenie Sądu nie można uznać, że umowa kredytu jest nieważna, za niedozwolone w rozumieniu art. 385¹ § 1 i 2 KC uznał jednak postanowienia umowne o indeksacji kredytu. Kształtowanie kursu waluty indeksacji kredytu wyłącznie przez bank we własnych tabelach Sąd ocenił jako sprzeczne z dobrymi obyczajami i naruszające w sposób rażący interesy konsumenta. Jednocześnie stwierdził, że umowa może być wykonywana z pominięciem niedozwolonej klauzuli, bowiem w jej miejsce możliwe jest zastosowanie przepisów o charakterze dyspozytywnym lub ustalonych zwyczajów.

Teoria dwóch kondykcji czy teoria salda

Sąd II instancji przedstawił Sądowi Najwyższemu pytanie prawne:

1. Czy w przypadku nieważności (art. 58 KC) lub bezskuteczności (art. 385¹ § 1 KC) umowy kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego, w wykonaniu której konsument uzyskał od banku określony kapitał i następnie dokonywał na rzecz banku spłaty rat kredytu, na rzecz każdej ze stron powstaje samodzielne roszczenie z tytułu nienależnego świadczenia (art. 410 § 2 KC), czy tylko jedno roszczenie, którego przedmiotem jest różnica w wartości wzbogacenia każdej ze stron, a więc przysługujące tylko tej stronie, której świadczenie miało większą wartość?
2. Czy świadczeniem na poczet niewymagalnej wierzytelności w rozumieniu art. 411 pkt 4 KC objęte są przypadki spłaty rat kredytu przez kredytobiorcę w wykonaniu nieważnej lub bezskutecznej ab initio umowy kredytu, które pomniejszają wierzytelność banku o zwrot kapitału kredytu jako świadczenia nienależnego?
3. Czy w sprawie z powództwa konsumenta, żądającego od banku zwrotu spłaconych rat kredytu, sąd, uznając, że umowa nie wiąże stron, a nie nastąpiło zubożenie po stronie konsumenta, może uwzględnić powództwo częściowo poprzez ustalenie w sentencji wyroku nieważności lub bezskuteczności umowy kredytu, czy też takiemu rozstrzygnięciu stoi na przeszkodzie przepis art. 321 § 1 KPC.

W uzasadnieniu postanowienia wskazano, że rozpoznając apelacje obu stron, Sąd wziął pod uwagę wykładnię przepisów dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29; dalej: dyrektywa 93/13/EWG) stwierdzając, że zastosowany przez Sąd I instancji mechanizm uzupełnienia luki powstałej w umowie ustalonym zwyczajem po usunięciu z niej postanowień niedozwolonych został odrzucony w orzecznictwie TSUE (zob. wyrok TSUE z 3.10.2019 r., C-260/18, Legalis). Zagadnienie budzące poważne wątpliwości sprowadza się do wyjaśnienia, czy w przypadku częściowo wykonanej nieważnej umowy kredytu na rzecz każdej ze stron powstaje samodzielne roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia – tzw. teoria dwóch kondykcji (zob. wyrok SA w Warszawie z 29.1.2020 r., I ACa 67/19, Legalis; wyrok SA w Warszawie z 4.12.2019 r., I ACa 66/19, Legalis), czy tylko jedno roszczenie, którego przedmiotem jest różnica w wartości wzbogacenia każdej ze stron, a więc przysługujące tylko tej stronie, której świadczenie miało większą wartość – tzw. teoria salda (zob. wyrok SA w Warszawie z 19.11.2019 r., V ACa 577/18, niepubl.; wyrok SA w Warszawie z 30.12.2019 r., I ACa 697/18, Legalis).

Sąd podkreślił, że na gruncie art. 411 pkt 4 KC, zgodnie z którym nie można żądać zwrotu świadczenia, które zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna, wyrażono zarówno stanowisko o dopuszczalności zastosowania tej regulacji do rozliczeń na gruncie nieważnej umowy kredytu indeksowanego kursem waluty obcej, przyjmując, że kredytobiorcy, spłacając raty kredytu spełniali istniejące, choć niewymagalne jeszcze zobowiązanie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (zob. wyrok SA w Warszawie z 4.12.2019 r., I ACa 442/18, Legalis), jak i pogląd przeciwny, negujący dopuszczalność zastosowania art. 411 pkt 4 KC w takiej sytuacji (zob. wyrok SA w Warszawie z 13.11.2019 r., I ACa 674/18, Legalis). Sąd przedstawiający pytanie wyraził wątpliwość, czy doszukiwanie się w tej sytuacji podstaw prawnych świadczenia w innych stosunkach prawnych, które mogą wiązać strony (bezpodstawne wzbogacenie w miejsce stosunku umownego), może być rozważane jako obejście art. 410 § 2 KC poprzez unicestwienie roszczenia o zwrot świadczenia spełnionego w wykonaniu nieważnej umowy. Za dyskusyjną uznał też tezę, że kredytobiorcy spłacając raty kredytu świadczyli na poczet niewymagalnego roszczenia banku o zwrot wypłaconego im kapitału jako świadczenia nienależnego w wyniku upadku umowy kredytu (zob. wyrok SA w Warszawie z 28.11.2019 r., I ACa 222/19, niepubl.).

Stanowisko SN

Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały. W uzasadnieniu postanowienia wskazano jednak na najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego, z którego wynika, że umowa, która nie może wiązać bez niedozwolonego postanowienia jest w całości bezskuteczna, a w konsekwencji konsument i kredytodawca mogą żądać zwrotu świadczeń spełnionych na jej podstawie jako nienależnych (art. 410 § 1 KC). Roszczenia stron mają charakter odrębny, co oznacza, że nie ulegają automatycznie wzajemnej kompensacji i konsument może żądać zwrotu w całości spłaconych rat kredytu niezależnie od tego, czy i w jakim zakresie jest dłużnikiem banku z tytułu zwrotu nienależnie otrzymanej kwoty kredytu (zob. uchwała SN z 7.5.2021 r., III CZP 6/21, Legalis; uchwała SN z 16.2.2021 r., III CZP 11/20, Legalis). Sąd Najwyższy wyjaśnił również, że art. 411 pkt 4 KC dotyczy rozliczeń stron w razie istnienia ważnego kontraktu, z którego wynika oznaczona i istniejąca ale jeszcze niewymagalna wierzytelność, zaś w omawianym przypadku chodzi o abuzywną umowę. Jeżeli z uwagi na nieważność umowy kredytu stosunek ów i obowiązek nie powstały, wówczas zapłata zmierzająca do jego umorzenia stanowi świadczenie nienależne i nie może być zakwalifikowana jako świadczenie należne w ramach innego zobowiązaniowego stosunku prawnego, w tym z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, o częściowo zbieżnym przedmiocie świadczenia. W ocenie Sądu Najwyższego sprzeciwia się temu nie tylko brak woli umorzenia tego zobowiązania, ale również brak podstaw po stronie odbiorcy, aby inaczej rozumieć działanie świadczącego.

Artykuł pochodzi z Systemu Legalis. Bądź na bieżąco, polub nas na Facebooku →