Właściwość sądu rozpoznającego wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożonego z apelacją

W przedmiotowej sprawie o zapłatę pozwany wniósł 6.12.2019 r. apelację od wyroku SR z 4.9.2019 r. W apelacji złożył wniosek o zwolnienie od kosztów postępowania apelacyjnego. Po przekazaniu sprawy do sądu II instancji, SO rozpoznając wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych powziął wątpliwości, które ujął w przedstawionych do rozstrzygnięcia SN zagadnieniach prawnych: „Czy wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zawarty w apelacji podlega rozpoznaniu przez sąd I czy II instancji, a jeśli przez sąd II instancji, czy na postanowienie to służy zażalenie i do którego sądu: do innego składu sądu II instancji czy sądu przełożonego nad sądem II instancji?”

W komentowanej uchwale SN uznał, iż wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony z apelacją rozpoznaje sąd II instancji oraz odmówił podjęcia uchwały w pozostałym zakresie. Na wstępie uzasadnienia swego rozstrzygnięcia SN zwrócił uwagę, iż zgodnie z art. 9 ust. 4 ustawy z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469; dalej: ZmKPC19), do rozpoznania środków odwoławczych wniesionych i nierozpoznanych przed dniem wejścia w życie tej ustawy stosuje się przepisy KPC w brzmieniu dotychczasowym. Zatem, a contrario w przypadku rozpoznania środków odwoławczych wniesionych po wejściu w życie ZmKPC19 należy stosować przepisy KPC w nowym brzmieniu. SN zaznaczył, że przedmiotowa reguła obejmuje również ocenę dopuszczalności środka zaskarżenia i właściwość sądu do dokonania tej oceny (por. np. postanowienia SN z 27.5.2020 r., III CZ 13/20, Legalis i z 23.6.2020 r., IV CZ 17/20, Legalis oraz powołane tam dalsze orzecznictwo).

W przedmiotowej sprawie apelacja została wniesiona 6.12.2019 r., wobec czego jak zaznaczył SN, podlegała rozpoznaniu według przepisów KPC w brzmieniu uwzględniającym zmiany wprowadzone ustawą nowelizującą, a właściwość sądu do rozpoznania złożonego z apelacją wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powinna zostać ustalona z uwzględnieniem unormowań ustanowionych w tej ustawie. Zgodnie z art. 105 ust. 1 ustawy z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 755), rzeczony wniosek winien zostać złożony na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy.

SN wyjaśnił, iż przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, powszechnie rozumiano ten przepis w ten sposób, że właściwym do złożenia i rozpoznania wniosku jest sąd I instancji (por. postanowienia SN z 19.8.2009 r., III CZ 30/09, Legalis, i z 15.2.2019 r., II CZ 69/18, Legalis). Nadto, w przypadku oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych i nieopłacenia apelacji podlegała ona odrzuceniu przez sąd I instancji (art. 370 KPC).

W wyniku uchwalenia ustawy nowelizującej odstąpiono od dotychczasowego modelu podwójnej kontroli dopuszczalności apelacji w sądzie I instancji i sądzie II instancji. Aktualnie, na skutek uchylenia art. 370 KPC oraz nadania nowego brzmienia art. 371 KPC oraz art. 373 KPC, czynności polegające na badaniu dopuszczalności apelacji zostały skoncentrowane w sądzie II instancji, natomiast rola sądu I instancji została ograniczona do zarejestrowania wpływu apelacji i czynności technicznej polegającej na przekazaniu akt sprawy sądowi II instancji (por. też zmieniony art. 369 § 3 KPC). SN zaznaczył, że kontrola realizowana przez sąd II instancji obejmuje również kwestię uiszczenia opłaty od apelacji, co zakłada uprzednie rozpoznanie ewentualnego wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych.

Uzupełniająco SN wskazał, iż w stanie prawnym poprzedzającym wejście w życie ustawy nowelizującej postanowienie sądu II instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych było niezaskarżalne (art. 394¹ i art. 394² KPC w dawnym brzmieniu a contrario), dopuszczalne było natomiast poddanie go kontroli na podstawie art. 380 KPC, jeżeli odmowa zwolnienia od kosztów sądowych zamykała drogę do wniesienia środka zaskarżenia. Rozpoznając zażalenie na postanowienie sądu II instancji odrzucające skargę kasacyjną ze względu na jej nieopłacenie SN władny był zbadać, na podstawie powołanego przepisu, zasadność ewentualnej odmowy zwolnienia od kosztów sądowych (por. np. postanowienia SN z 15.6.2011 r., V CZ 25/11, Legalis, i z 17.9.2020 r., I CZ 7/20, Legalis; zob. też wyrok TK z 31.3.2009 r., SK 19/08, Legalis).

Na marginesie SN zwrócił uwagę, że stan ten utrzymuje się po wejściu w życie ustawy nowelizującej. Ustawodawca wciąż nie przewidział bowiem możliwości odrębnego zaskarżenia postanowienia sądu II instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych (por. art. 394¹ i art. 394² § 1 i § 1¹ KPC). W dalszym ciągu jednak tego rodzaju postanowienie może zostać poddane kontroli na podstawie art. 380 KPC, przy czym w obecnym stanie prawnym weryfikacja ta jest możliwa także na etapie składania apelacji, jeżeli odmowa zwolnienia od kosztów sądowych zamyka drogę do jej skutecznego wniesienia. Wnoszący apelację może kwestionować odmowę zwolnienia od kosztów sądowych uniemożliwiającą skuteczne złożenie apelacji wnosząc zażalenie na postanowienie o odrzuceniu apelacji (art. 394² § 1 KPC). Zażalenie to podlega rozpoznaniu przez inny skład sądu II instancji i nie jest ograniczone do spraw kasacyjnych (por. art. 394¹ § 2 KPC w dawnym brzmieniu). Rozpoznając je sąd II instancji stosuje również art. 380 KPC (art. 394² § 2 w związku z art. 397 § 3 KPC).

W komentowanej uchwale SN wyjaśnia zagadnienie dotyczące sądu właściwego do rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych złożonego wraz z apelacją w stanie prawnym obowiązującym po wejściu w życie ustawy z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469). SN podkreśla, iż na gruncie znowelizowanych przepisów to sąd II instancji jest władny do rozpoznania przedmiotowego wniosku.

adw. Krzysztof Szczecina