Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych – właściwość sądu

6.12.2019 r. Z.G. wniósł apelację wraz z wnioskiem o zwolnienie go z opłaty od kosztów postępowania apelacyjnego. Sąd II instancji skierował do Sądu Najwyższego pytanie prawne o następującej treści:

Czy wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zawarty w apelacji podlega rozpoznaniu przez sąd I instancji czy sąd II instancji, a jeśli przez sąd II instancji, czy na postanowienie to służy zażalenie i do którego sądu: do innego składu sądu II instancji czy sądu przełożonego nad sądem II instancji?

W uzasadnieniu pytania stwierdzono, że wątpliwość dotyczy tego, czy wniosek taki podlega rozpoznaniu według przepisów KPC przed wejściem w życie ustawy z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r., poz. 1469; dalej: ZmKPC19), czy też przepisów w brzmieniu obowiązującym od 7.11.2019 r. Zgodnie z art. 11 ust. 1 ZmKPC19, sprawy w których przed dniem wejścia w życie ZmKPC19 wydano nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym, do czasu zakończenia postępowania w danej instancji podlegają rozpoznaniu zgodnie z przepisami, w brzmieniu dotychczasowym. Na mocy art. 9 ust. 4 ZmKPC19 do rozpoznania środków odwoławczych wniesionych i nierozpoznanych przed dniem wejścia w życie ZmKPC19 stosuje się przepisy KPC w brzmieniu dotychczasowym.

Sąd wskazał, że w rozpoznawanej sprawie 26.11.2018 r. wydano nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym, więc można przyjąć, iż właściwym do rozpoznania wniosku pozostaje Sąd I instancji, na co wskazuje również treść art. 105 ust. 1 ustawy z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 755; dalej: KSCU), według którego wniosek składa się do sądu, w którym sprawa się toczy, a w dniu wniesienia apelacji sprawa toczyła się w sądzie I instancji. Drugie stanowisko opiera się na założeniu, że wniosek taki powinien być rozpoznany przez sąd II instancji, w ramach postępowania incydentalnego wobec postępowania apelacyjnego, zgodnie z obecnie obowiązującym art. 371 KPC i art. 9 ust. 4 ZmKPC19, który jednak odnosi się tylko do apelacji, a nie do wniosku o zwolnienie od kosztów postępowania apelacyjnego.

W uzasadnieniu pytania prawnego stwierdzono, że z art. 394 § 1 KPC a contrario, art. 394^1a § 1 pkt 1 KPC i art. 394² § 1¹ KPC a contrario wynika, iż na postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów wydane przez sąd I instancji przysługuje zażalenie tzw. równoległe, co może wskazywać, że intencją ustawodawcy było rozpoznawanie przez sądy I instancji wszelkich wniosków o zwolnienie od kosztów sądowych. W niektórych sądach, m.in. w Sądzie Apelacyjnym w Krakowie, przyjęto, że wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych składany wraz z apelacją rozpoznaje sąd II instancji, a skoro postanowienie to wydaje już „po raz pierwszy” sąd odwoławczy, to postanowienie to już nie jest zaskarżalne zażaleniem. Skoro jednak ustawodawca przewidział zażalenie do sądu równoległego na podobne instytucjonalnie postanowienie sądu II instancji o odmowie ustanowienia adwokata, to za przeoczenie ustawodawcy można uznać brak regulacji w zakresie zażalenia na postanowienie sądu II instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych. Sąd zadający pytanie podkreślił, że uzasadnienie projektu ZmKPC19 nie wskazuje na to, iż zamiarem ustawodawcy było doprowadzenie do wyłączenia w jakimkolwiek zakresie możliwości zaskarżenia odmowy zwolnienia od kosztów sądowych. W uzasadnieniu projektu ZmKPC19 wskazano wyłącznie jedno postanowienie, które w ramach nowelizacji przestało być zaskarżalne, czyli zarządzenie o wymiarze opłaty.

Sąd Najwyższy uznał, że wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony z apelacją rozpoznaje sąd II instancji, odmawiając podjęcia uchwały w pozostałym zakresie. W ocenie Sądu Najwyższego irrelewantna dla sprawy jest okoliczność, że uprzednio sprawa została rozpoznana w postępowaniu upominawczym, w którym przed wejściem w życie ZmKPC19 doszło do wydania nakazu zapłaty. Do rozpoznania apelacji mają bowiem zastosowanie przepisy KPC w brzmieniu nadanym ZmKPC19. W uzasadnieniu uchwały wyjaśniono, że ustawodawca w ZmKPC19 odstąpił od dotychczasowego modelu podwójnej kontroli dopuszczalności apelacji w sądzie a quo i sądzie ad quem. Na skutek uchylenia art. 370 KPC i nadania nowego brzmienia art. 371 oraz art. 373 KPC, czynności wstępne związane z badaniem dopuszczalności apelacji, w tym kontrola uiszczenia opłaty od tego środka zaskarżenia, zostały skoncentrowane w sądzie II instancji.

Sąd Najwyższy uznał, że skoro rola sądu I instancji została ograniczona do zarejestrowania wpływu apelacji i czynności technicznej polegającej na przekazaniu akt sprawy sądowi II instancji, utrzymanie jego kompetencji do rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych byłoby rozwiązaniem nielogicznym i nieracjonalnym w świetle celów ZmKPC19. W konsekwencji regułę wyrażoną w art. 105 ust. 1 KSCU należy de lege lata rozumieć w ten sposób, że strona może zgłosić wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych z apelacją w sądzie I instancji, jednak podlega on przekazaniu w celu jego rozpoznania sądowi II instancji jako właściwemu do kontroli dopuszczalności i merytorycznego rozstrzygnięcia apelacji.

Odmawiając podjęcia uchwały w pozostałym zakresie Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przedstawione zagadnienie prawne, na tym etapie postępowania, miało charakter jedynie hipotetyczny, a jego rozstrzygnięcie nie było niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy w rozumieniu art. 390 § 1 KPC. Kwestia dopuszczalności zażalenia na postanowienie sądu II instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych mogłaby stać się istotną dopiero w razie oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych i zaskarżenia postanowienia oddalającego wniosek.