Wymogi formalne wniosku o wznowienie postępowania sądowego

Przedstawiony Sądowi Najwyższemu wniosek wynika z dostrzeżenia przez Rzecznika Praw Obywatelskich rozbieżności w wykładni przepisów prawa, tj. art. 540 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 541 § 1 i 2 KPK, co spowodowało ukonstytuowanie się dwóch konkurencyjnych linii orzeczniczych.

Zgodnie z pierwszym stanowiskiem, wykładnia językowa i funkcjonalna art. 540 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 541 § 1 i 2 KPK prowadzi do przyjęcia, że samo zaistnienie okoliczności wynikających z art. 17 § 1 pkt 5 – 11 KPK i art. 22 KPK, umożliwia wszczęcie lub dalsze prowadzenia postępowania, a tym samym dokonanie ustalenia w przedmiocie popełnienia czynu, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 KPK, a wniosek złożony w trybie art. 540 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 541 § 1 i 2 KPK, zawierający stwierdzenie niemożności wydania wyroku skazującego z przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 5-11 KPK lub art. 22 KPK powinien podlegać ocenie merytorycznej. Pogląd ten zarysował się na tle następujących postanowień: z 30.9.2009 r., V KO 63/08, Legalis; z 19.10.2006 r., V KO 77/05, Legalis; z 8.12.2011 r., III KO 41/11, Legalis; z 22.9.2016 r., IV KO 46/16, Legalis; z 5.12.2012 r., III KO 28/12, Legalis; z 1.9.1973 r., II KZ 176/73, Legalis; z 19.4.2007 r., II KO 54/06, Legalis; z 19.2.2015 r., III KO 104/14, Legalis czy wyroku z 8.2.2011 r., WO 1/11, Legalis, przy czym w prezentowanej linii orzeczniczej Sąd Najwyższy rozróżnił przesłanki formalne wniosku o wznowienie postępowania w trybie art. 540 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 541 § 1 i 2 KPK od przesłanek merytorycznych uzasadniających wznowienie postępowania.

W świetle konkurencyjnej wykładni art. 540 § 1 pkt 1 KPK .w zw. z art. 541 § 1 i 2 KPK znajduje zastosowanie wyłącznie wówczas, gdy mimo braku możliwości wydania wyroku skazującego w związku z treścią art. 17 § 1 pkt 5-11 KPK lub w art. 22 KPK, orzeczenie stwierdzające niemożność wydania takiego wyroku zawiera jednocześnie ustalenie zaistnienia czynu, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 KPK. Pogląd ten Sąd Najwyższy wyraził w postanowieniach z 16.1.2018 r., V KO 83/17, Legalis; z 1.6.2010 r., IV KO 56/10, Legalis; z 9.6.2008 r., III KO 26/08, Legalis; z 17.1.2008 r., V KO 88/07, Legalis czy z 30.10.2015 r., IV KO 81/14., Legalis.

Rzecznik Praw Obywatelskich stanął na stanowisku, iż „art. 540 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 541 § 1 i 2 KPK uprawnia do złożenia wniosku o wznowienie postępowania zawierającego wskazanie orzeczenia zapadłego w postępowaniu karnym, stwierdzającego niemożność wydania wyroku skazującego co do czynu, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 KPK i tym samym niestwierdzającego okoliczności, że czyn taki został w ogóle popełniony. Ewentualne nieuwzględnienie takiego wniosku o wznowienie postępowania winno opierać się na przyjęciu, że wnioskodawca nie sprostał spoczywającemu na nim obowiązkowi udowodnienia, że czyn, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 KPK, rzeczywiście wystąpił”.

W pisemnym stanowisku prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o odmowę podjęcia uchwały, argumentując, iż wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich nie spełnia wymogów tzw. abstrakcyjnego pytania prawnego.

Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów na wstępie rozstrzygnął, czy przedstawione zagadnienie prawne spełnia wymogi określone w art. 83 § 1 i 2 ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 825) . Aby skutecznie wystąpić z tzw. abstrakcyjnym pytaniem prawnym, wykazać należy bowiem nie tylko rozbieżność istniejącą w orzecznictwie, ale również to, że rozbieżność owa wynika z odmiennej wykładni prawa dokonywanej przez sądy. Drugorzędne znaczenie mają ewentualne rozbieżności w tym zakresie pomiędzy orzecznictwem a poglądami doktryny (zob. postanowienie SN z 25.2.2005, I KZP 33/04, Legalis).

Analizując orzeczenia SN zawierające wykładnię przepisów wskazanych w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego, potwierdzić należy, iż w odniesieniu do tych przepisów zarysowały się dwa przeciwstawne stanowiska. Przyjęcie któregokolwiek z nich powoduje istotne konsekwencje dla praktyki sądów rozpoznających wnioski o wznowienie postępowania, a także dla uprawnień osób składających wnioski na podstawie przesłanki wznowienia z art. 540 § 1 pkt 1 KPK.

Co do meritum, zaś SN zauważył, iż uregulowana w przepisie art. 540 § 1 pkt 1 KPK podstawa wznowienia postępowania stanowi, że postępowanie sądowe zakończone prawomocnym orzeczeniem wznawia się, jeżeli w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa, a istnieje uzasadniona podstawa do przyjęcia, że mogło to mieć wpływ na treść orzeczenia. Nie ulega wątpliwości (i nie jest to kwestionowane), iż przepis ten określa pierwszą z podstaw wznowienia postępowania. Warunkiem wznowienia postępowania propter falsa jest zatem najpierw popełnienie przestępstwa, następnie ustalenie faktu jego popełnienia, a w końcu przyjęcie, że popełnione przestępstwo miało wpływ na treść orzeczenia kończącego prawomocnie postępowanie, którego wznowienia domaga się autor wniosku.

Inny charakter ma regulacja art. 541 KPK. Przepis ten określa sposoby i tryb wykazania okoliczności stanowiących przesłanki stwierdzenia popełnienia czynu, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 KPK Z jego § 1 wynika, że czyn, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 KPK, musi być ustalony prawomocnym wyrokiem skazującym, chyba że orzeczenie takie nie może zapaść z powodu przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 3-11 (RPO zawęził ziszczenie się negatywnych przesłanek procesowych do tych wymienionych w § 5-11) lub art. 22. W tym wypadku, jak stanowi z kolei § 2, wniosek o wznowienie postępowania powinien wskazywać wyrok skazujący lub orzeczenie zapadłe w postępowaniu karnym, stwierdzające niemożność wydania wyroku skazującego.

Nie ulega wątpliwości, że warunkiem ubiegania się o wznowienie postępowania na podstawie art. 540 § 1 pkt 1 KPK jest wykazanie, że „w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa”. Powołanie się na tę okoliczność uwarunkowane jest istnieniem prawomocnego wyroku skazującego za to przestępstwo albo orzeczenia stwierdzającego niemożność wydania takiego wyroku z przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 3-11 lub art. 22 KPK. Orzeczenie umarzające postępowanie karne powinno w zasadzie zawierać ustalenie świadczące o popełnieniu przestępstwa, odpowiadające wymogom z art. 540 § 1 KPK, albo co najmniej przytaczać okoliczności wskazujące na (uprawdopodabniające) dokonanie takiego przestępstwa, skoro podstawą ubiegania się o wznowienie postępowania jest wykazanie, iż „w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa”. Nie będzie to możliwe w dwóch wypadkach: w razie wydania postanowienia o zawieszeniu postępowania karnego (art. 22 KPK) albo odmowy wszczęcia (lub umorzenia) postępowania karnego z przyczyn określonych w art. 17 § 1 pkt 3-11 KPK, wtedy gdy ujemna przesłanka procesowa zaistniała przed zawiadomieniem o popełnieniu przestępstwa. Wystąpienie wówczas negatywnej przesłanki procesowej obliguje organ śledczy do odmowy wszczęcia postępowania bez podejmowania czynności procesowych w celu ustalenia, czy rzeczywiście doszło do popełnienia przestępstwa. Z wydanego w tych warunkach postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania nie wynika wcale, że stwierdzono popełnienie przestępstwa, do którego doszło w związku z jakimkolwiek innym postępowaniem (postanowienie SN z 5.12.2012 r., III KO 28/12, Legalis).

Formalne przesłanki wniosku o wznowienie postępowania na podstawie art. 540 § 1 pkt 1 KPK spełnione będą w pierwszej kolejności wtedy gdy wskazany w nim będzie prawomocny wyrok skazujący za popełnienie przestępstwa w związku z postępowaniem objętym wznowieniem postępowania albo jeżeli w swojej treści wskazane zostanie orzeczenie zapadłe w postępowaniu karnym, stwierdzające niemożność wydania wyroku skazującego z powodu przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 3-11 KPK lub w art. 22 KPK. W tym drugim przypadku z samej treści orzeczenia wynikać może fakt popełnienia przestępstwa, może być jednak także tak, że organ odmawiający wszczęcia, umarzający albo zawieszający postępowanie w ogóle nie wypowiedział się co do faktu popełnienia przestępstwa. Wówczas konieczne jest wskazanie we wniosku okoliczności świadczących o dopuszczeniu się tego przestępstwa. Wniosek nie może się bowiem ograniczać do samego powołania się na przesłankę z art. 540 § 1 pkt 1 KPK. Zadaniem autora wniosku jest wykazanie faktu dopuszczenia się przestępstwa. Z kolei zadaniem sądu rozpoznającego wniosek o wznowienie jest ocena, czy do wykazania tego doszło.

Przyjęcie stanowiska zaprezentowanego w części wskazanych wcześniej orzeczeń, w myśl którego wykazywanie przed sądem rozpoznającym wniosek o wznowienie, że doszło do popełnienia przestępstwa byłoby wykluczone w przypadku braku prawomocnego wyroku skazującego lub braku stwierdzenia w treści postanowienia o odmowie wszczęcia, umorzeniu lub zawieszeniu postępowania, faktu dopuszczenia się przestępstwa, istotnie ograniczyłoby uprawnienie stron do ubiegania się o wznowienie postępowania. Uprawnienie takie stanowi natomiast ważną część obywatelskiego prawa do sądu i rzetelnego procesu sądowego. Przyjęcie tak rygorystycznego stanowiska doprowadziłoby nadto do niezasadnego zróżnicowania wnioskujących o wznowienie postępowania propter falsa. Część z nich, dysponując postanowieniem, w którym potwierdzono fakt dopuszczenia się przestępstwa mogłaby domagać się wznowienia, część zaś, w przypadku postępowań, w których do odmowy wszczęcia lub umorzenia doszło z obiektywnych, niezależnych od stron przyczyn (np. śmierć sprawcy) i faktu dopuszczenia się przestępstwa w postanowieniu nie potwierdzono, byłaby pozbawiona możliwości ubiegania się o wznowienie.

Warunek formalny wniosku na podstawie art. 540 § 1 pkt 1 KPK będzie zatem spełniony wtedy, gdy wnioskodawca w warunkach określonych w art. 541 § 2 KPK wskaże przestępstwo związane z postępowaniem oraz okoliczności potwierdzające fakt jego popełnienia. W toku postępowania o wznowienie rzeczą sądu będzie wyeliminowanie sytuacji, w których wnioski takie byłyby gołosłowne lub wykorzystywane instrumentalnie. Warunek określony w art. 541 § 1 KPK, dotyczący wskazania orzeczenia stanowiącego przeszkodę do wydania wyroku skazującego, nie zawiera wymogu stwierdzenia przestępstwa w treści tego orzeczenia.

Pogląd wyrażony przez SN należy w pełni podzielić.

Wznowienie postępowania, obok kasacji i skargi na wyrok sądu odwoławczego, należy do nadzwyczajnych środków zaskarżenia i jest jednym ze sposobów eliminowania z obrotu prawnego wadliwych prawomocnych orzeczeń. Instytucja ta stanowi wyjątek od zasady stabilności prawomocnych orzeczeń sądowych. Co do takich orzeczeń bowiem obowiązuje domniemanie ich prawidłowości i trafności. Dokonując wykładni przepisów procesowych dotyczących wznowienia postępowania, należy pamiętać o nadzwyczajnym i wyjątkowym charakterze tej procesowej konstrukcji. Oznacza to, że podstawy wznowienia interpretowane być powinny ściśle (zawężająco). Dotyczy to także wznawiania postępowań, w związku z którymi dopuszczono się przestępstwa – art. 540 § 1 pkt 1 KPK (propter falsa, propter crimina, ex delicto).

Prawidłowa wykładnia art. 540 § 1 pkt 1 w zw. z art. 541 § 1 i 2 KPK powinna prowadzić do konkluzji, że przedmiotowe unormowanie uprawnia do ubiegania się o wznowienie postępowania przy braku ustalenia przez organ procesowy w orzeczeniu innym, niż prawomocny wyrok skazujący, że sprawca popełnił czyn, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 KPK, przy czym u podstaw owego braku ustalenia leży jedna z przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 3-11 lub w art. 22 KPK.

dr Andrzej Ważny, profesor EWSPA, adwokat