Opis stanu faktycznego
Sąd Rejonowy w C. wyrokiem z 20.6.2017 r., uznał oskarżonego K.K. za winnego popełnienia zarzucanego mu czynu z art. 178a § 1 KK, polegającego na tym, że 21.7.2016 r. w miejscowości X. kierował w ruchu lądowym ciągnikiem rolniczym marki U. będąc w stanie nietrzeźwości, to jest mając kolejno: 1,19 mg/dcm3, 1,16 mg/ dcm3 i 2,26 ‰ alkoholu w wydychanym powietrzu i za to wymierzył mu karę grzywny w liczbie 100 stawek dziennych przyjmując, że jedna stawka jest równa kwocie 10 zł. Na podstawie art. 42 § 2 KK orzekł wobec niego zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na okres 3 lat, z wyłączeniem pojazdów, do prowadzenia których uprawnia dokument w postaci prawa jazdy kategorii „T” lub „B + E”, zgodnie z art. 6 ust. 3 KierPojU, na podstawie art. 63 § 4 KK na poczet orzeczonego środka karnego zaliczył okres zatrzymania prawa jazdy od 21.7.2016 r. do 20.6.2017 r. Na podstawie art. 43a § 2 KK zasądził od oskarżonego świadczenie pieniężne w kwocie 5000 zł na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym i Pomocy Postpenitencjarnej.
Wyrok ten nie został zaskarżony przez żadną ze stron i uprawomocnił się 28.6.2017 r. Na postanowienie to zażalenie wniósł K.K. wskazując, że prawo jazdy nie zostało mu zatrzymane w chwili zdarzenia, bowiem nie posiadał wówczas przy sobie tego dokumentu, a na dalszym etapie postępowania nikt nie żądał jego zwrotu. Po rozpoznaniu zażalenia skazanego, Sąd Okręgowy w C. postanowieniem z 1.3.2018 r., uchylił zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego w C. (bez wydania rozstrzygnięcia następczego). Wskazał, że w trybie art. 13 § 1 KKW nie jest dopuszczalna konwalidacja prawomocnego wyroku w zakresie eliminacji jednego z jego merytorycznych rozstrzygnięć i nie można na podstawie tego przepisu dokonywać zmian lub uzupełnień orzeczenia po to, by wyeliminować występujące w nim uchybienia.
Kasację, na podstawie art. 521 § 1 KPK, wniósł na niekorzyść K.K. Minister Sprawiedliwości – Prokurator Generalny, który zaskarżył w części dotyczącej orzeczenia o środku karnym oraz rozstrzygnięcia o zaliczeniu na poczet orzeczonego środka karnego okresu zatrzymania prawa jazdy i w przedmiocie obowiązku zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdów. Na podstawie art. 523 § 1 KPK oraz art. 526 § 1 KPK i art. 537 § 1 i 2 KPK autor kasacji zarzucił rażące i mające istotny wpływ na treść wyroku naruszenie przepisu prawa materialnego, a mianowicie art. 42 § 2 KK, art. 43 § 3 KK oraz art. 63 § 4 KK. Formułując powyższy zarzut, autor kasacji wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie w tym zakresie sprawy Sądowi Rejonowemu w C. do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego, uchylił zaskarżony wyrok w całości i sprawę przekazał Sądowi Rejonowemu w C. do ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie SN
Sąd Najwyższy, rozpoznając wniesioną kasację, z urzędu stwierdził w niniejszej sprawie wystąpienie bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 KPK, co musiało skutkować uchyleniem zaskarżonego wyroku w całości i przekazaniem sprawy K.K. do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w C.
Zgodnie z treścią art. 436 KPK, Sąd Najwyższy mógł ograniczyć rozpoznanie skargi wniesionej przez Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego tylko do tego uchybienia, gdyż rozpoznanie w tym zakresie byłoby wystarczające do wydania orzeczenia. Uznał jednak za konieczne odnieść się do uchybień podniesionych w kasacji, skoro ich rozpoznanie nie jest przedwczesne ani bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania, zwłaszcza, że może zapewnić uniknięcie przez Sąd I instancji ewentualnego błędu w orzeczeniu, tożsamego z podniesionym w kasacji.
Przepis art. 79 § 4 KPK zwalnia obrońcę z obowiązku dalszego uczestniczenia w procesie, jeżeli sąd uzna za uzasadnioną opinię biegłych lekarzy psychiatrów, którzy stwierdzą, iż czyn oskarżonego nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem oraz, że stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny. Jednak do podjęcia decyzji o ustaniu obrony obowiązkowej niezbędne jest dokonanie przez sąd samodzielnej oceny w zakresie braku okoliczności wymienionych w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 KPK po stronie oskarżonego. A zatem nieuprawniony jest pogląd, że opinia biegłych psychiatrów automatycznie powoduje uchylenie z mocy prawa obligatoryjnego charakteru obrony. W takiej sytuacji sąd musi wydać postanowienie stwierdzające, że udział oskarżonego nie jest obligatoryjny i zwolnić obrońcę z jego obowiązków, chyba, że zachodzą inne okoliczności przemawiające za tym, aby oskarżony miał obrońcę wyznaczonego z urzędu.
Trzeba podkreślić, że sąd bada istnienie bezwzględnych przyczyn odwoławczych z urzędu i niezależnie od granic środka odwoławczego oraz podniesionych zarzutów, a jeśli potwierdzi ich wystąpienie, powinien uchylić zaskarżone orzeczenie. Wynikający z art. 439 KPK nakaz uchylenia orzeczenia ma charakter bezwzględny i niezależny od ustalenia, czy do określonego w tym artykule uchybienia doszło wskutek zawinienia sądu. Stwierdzenie jednej z przyczyn zaliczonych przez ustawodawcę do katalogu bezwzględnych przesłanek uchylenia orzeczenia nie tylko nie zobowiązuje, ale nawet nie zezwala na badanie możliwości wpływu tej wadliwości na treść tego orzeczenia (por. wyroki Sądu Najwyższego: z 31.8.2011 r., II KK 99/11; z 11.3.2003 r., III KK 188/02). Stwierdzone w przedmiotowej sprawie uchybienie o charakterze bezwzględnym w ujęciu art. 439 § 1 pkt 10 KPK było co prawda bez wpływu na treść zapadłego orzeczenia, lecz jego skutkiem musiało być uchylenie wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Niezależnie od wystąpienia bezwzględnej podstawy odwoławczej należało stwierdzić, że zarzuty podniesione w kasacji Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego były słuszne, gdyż w sprawie doszło do rażącego naruszenia przepisów prawa materialnego, a mianowicie art. 42 § 2 KK, art. 63 § 4 KK i art. 43 § 3 KK. Zgodnie z art. 63 § 4 KK na poczet orzeczonego środka karnego, o którym mowa w art. 39 pkt 3 KK, zalicza się okres zatrzymania prawa jazdy lub innego odpowiedniego dokumentu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, że na poczet orzeczonego środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów, na podstawie art. 63 § 2 KK podlega zaliczeniu wyłącznie okres rzeczywistego zatrzymania prawa jazdy lub innego dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdów (por. uchwała SN z 25.2.2009 r., I KZP 33/08, Legalis; wyrok SN z 6.3.2014 r., IV KK 390/13, legalis). Sąd Rejonowy w C. zaliczył na podstawie art. 63 § 4 KK na poczet orzeczonego środka karnego okres zatrzymania prawa jazdy od 21.7.2016 r. do 20.6.2017 r. Tymczasem do zatrzymania tego dokumentu w ogóle nie doszło, co przyznał zresztą sam skazany K.K. Brak było zatem podstaw do wydania przez Sąd Rejonowy rozstrzygnięcia w oparciu o art. 63 § 4 KK.
Sąd Rejonowy powinien stosownie do art. 43 § 3 KK, orzekając zakaz określony w art. 42 KK nałożyć obowiązek zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdu. Zgodnie z tym samym przepisem, do chwili wykonania obowiązku okres, na który orzeczono zakaz, nie biegnie. Chociaż bowiem zgodnie z treścią art. 43 § 2 KK zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych obowiązuje od daty uprawomocnienia się orzeczenia, to jednak okres, na jaki go orzeczono, nie biegnie do czasu wykonania obowiązku zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdów. W związku z powyższym, zatrzymanie prawa jazdy jest koniecznym wymogiem, który musi być spełniony by środek ten zaczął obowiązywać. Jeżeli taki obowiązek – wbrew przepisom prawa – nie zostanie nałożony w wyroku, jak to miało miejsce w przedmiotowej sprawie, niemożliwe jest spełnienie przesłanki, która umożliwia zawieszenie biegu okresu. Tymczasem jak wynika z akt sprawy, organ ścigania nie zatrzymał skazanemu dokumentu uprawniającego do kierowania pojazdami. W konsekwencji należało uznać, że doszło w niniejszej sprawie również do rażącego naruszenia art. 43 § 3 KK, bowiem Sąd I instancji, wymierzając środek karny określony w art. 42 KK, nie orzekł o obowiązku zatrzymania dokumentu uprawniającego do kierowania pojazdami. Doszło również do naruszenia art. 63 § 4 KK, skoro został zaliczony na poczet środka karnego okres rzekomego zatrzymania prawa jazdy, a więc fakt, który nie istniał, bowiem w tym okresie oskarżony faktycznie dysponował tym dokumentem.
Zważywszy na okoliczności sprawy Sąd Najwyższy podjął słuszną decyzję uchylając w całości wyrok Sądu Rejonowego w C. i przekazując sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania. Jest oczywiste, że powinnością Sądu I instancji będzie uwzględnienie podniesionych uwag. Powinnością tego Sądu będzie niewątpliwie podjęcie decyzji w kwestii, czy oskarżony powinien mieć obrońcę z urzędu, czy jest to w istocie zbędne. Wobec uchylenia wyroku w całości, Sąd powinien dokonać ustaleń w zakresie winy oskarżonego, bądź jej braku. W przypadku stwierdzenia, że oskarżony jest sprawcą zarzucanego mu czynu i ponosi w tym zakresie winę, rozstrzygnie w rzeczy samej, co do kary oraz środka karnego, przy czym rozstrzygnięcie musi uwzględniać w należyty sposób przepisy prawa regulujące także zasady wymiaru środków karnych adekwatnych do przedmiotowej sprawy. Sąd powinien zatem zwrócić uwagę na fakt, że zgodnie z dyspozycją art. 439 § 2 KPK, uchylenie orzeczenia z powodu określonego w art. 439 § 1 pkt 10 KPK nastąpiło na korzyść oskarżonego. W tym stanie rzeczy nie jest możliwe wymierzenie surowszej kary grzywny, środka karnego na dłuższy okres, a także surowszego świadczenia pieniężnego. Natomiast jest rzeczą oczywistą, że w przypadku uznania winy oskarżonego, należy rozstrzygnąć również w kierunku postulowanym przez autora kasacji.
