Stan faktyczny
W 2014 r. Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w S. zawarł z Konsorcjum przedsiębiorców – „A.” sp. z o.o. i G.K. umowę o roboty budowlane. Część prac wykonywał podwykonawca „K.” sp. z o.o., która udowodniła w postępowaniu sądowym, że Konsorcjum nie wypłaciło mu wynagrodzenia w wysokości ponad 11,5 tys. zł. Kwota ta została zasadzona od inwestora, który po jej zapłacie wezwał „A.” sp. z o.o. i G.K. do zwrotu zapłaconego za Konsorcjum wynagrodzenia należnego podwykonawcy oraz zapłatę kary umownej w łącznej kwocie ponad 42,5 tys. zł. Zgodnie z umową w przypadku braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia podwykonawcy wykonawcy zobowiązani byli do zapłaty kary umownej w wysokości 0,5% wartości wynagrodzenia należnego podwykonawcy za każdy dzień zwłoki.
Stanowiska sądów
Sąd I instancji uwzględnił w całości żądnie wydając nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym. Po rozpoznaniu sprzeciwu G.K. co do kary umownej w kwocie 31,2 tys. zł, Sąd uwzględnił powództwo w zaskarżonej części. G.K. wniósł apelację, w której dowodził, że zastrzeżenie w umowie o roboty budowlane kary umownej za brak zapłaty lub nieterminową zapłatę wynagrodzenia należnego podwykonawcy lub dalszemu wykonawcy jest nieważne z mocy prawa, na zasadzie art. 58 § 1 KC, jako sprzeczne z art. 483 § 1 KC.
Sąd II instancji uznał, że w sprawie powstało zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, które przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu: czy ważne jest zastrzeżenie w umowie o roboty budowlane zawartej w ZamPublU13 kary umownej z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym podwykonawcom, wobec tego, że postanowienie umowne w przedmiocie wysokości kar umownych z tego tytułu przewidziane jest w art. 143d ust. 1 pkt 7 lit. a ZamPublU13, podczas gdy zgodnie z art. 483 § 1 KC karę umowną można zastrzec jedynie jako naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego zobowiązania niepieniężnego?
W uzasadnieniu postanowienia wskazano na kontrowersje dotyczące samego podziału zobowiązań na pieniężne i niepieniężne. W doktrynie prezentowany jest pogląd, że powiązanie kary umownej z nieterminową zapłatą lub brakiem zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom, z uwagi na to, iż jest to świadczenie pieniężne, jest postanowieniem nieważnym. W orzecznictwie Krajowej Izby Odwoławczej wskazuje się natomiast, że ze świadczeniem pieniężnym mamy do czynienia jedynie na linii wykonawca-podwykonawca, natomiast w stosunku zamawiający-wykonawca obciążenie karą umowną następuje z tytułu naruszenia zobowiązania do terminowej zapłaty wynagrodzenia podwykonawcom, które nie ma charakteru pieniężnego (zob. wyrok KIO z 18.5.2015 r., KIO 897/15, Legalis). Można się też spotkać ze stanowiskiem, że choć analizowana kara umowna dotyczy świadczenia pieniężnego, to odstępstwo od reguł KC jest w tym przypadku uzasadnione prewencyjną funkcją kar umownych, która w systemie zamówień publicznych nabiera szczególnego znaczenia.
Sąd II instancji stwierdził, że charakter pieniężny świadczenia wykonawcy wynika z faktu zastrzeżenia kary pieniężnej z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty, a kwestią drugoplanową jest to, do czyich rąk świadczenie jest spełniane. Osoba adresata świadczenia nie może wpływać na zmianę charakteru świadczenia z pieniężnego na niepieniężny (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 8.9.2004 r., IV CK 631/03, Legalis). Jednocześnie wskazano, że swoboda kontraktowa stron w kształtowaniu umownych sankcji za nienależyte wykonanie zobowiązania ma swoje granice.
Przyjmując, że zobowiązanie do zapłaty wynagrodzenia podwykonawcom ma jednak charakter pieniężny Sąd zwrócił uwagę na problem relacji obu norm pozostających w kolizji, ZamPublU13 nie przewiduje bowiem odrębnej od kodeksowej regulacji instytucji kary umownej, w rezultacie nie można zdaniem Sądu II instancji uznać, że pomiędzy obiema regulacjami występuje relacja lex specialis – lex generalis. Podzielając stanowisko o pieniężnym charakterze zobowiązania i nieważności zastrzeżenia kary umownej za brak zapłaty lub nieterminową zapłatę wynagrodzenia podwykonawcom, Sąd II instancji stwierdził, że taka wykładnia prowadzi do eliminacji normy ustawowej istotnej z punktu widzenia umów o roboty budowlane z udziałem podwykonawców, która z woli ustawodawcy ma korzystać ze szczególnej ochrony.
Sąd Najwyższy stwierdził jednak, że w rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę w przepisach ZamPublU13 jest zgodne z istotą kar umownych i przepisami KC. W ustnym uzasadnieniu uchwały wyjaśniono, że jest to przepis szczególny, którego celem jest ochrona nie tylko podwykonawców, ale również inwestorów, poprzez zapewnienie terminowego regulowania zobowiązań wykonawców wobec podwykonawców. Konsekwencją niewypełnienia zobowiązania jest nie tylko konieczność zapłaty wynagrodzenia podwykonawcy, ale również dodatkowego świadczenia na rzecz inwestora w postaci kary umownej.
