Opis stanu faktycznego
Sprawa toczyła się z odwołania (…) Przedsiębiorstwa Autobusowego (…) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w S. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w S. z udziałem H.P., R.J., W.G., T.P., R.J. o podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne i o objęcie ubezpieczeniem społecznym.
Stanowisko SO i SA
Sąd Okręgowy oddalił odwołania skarżącego od decyzji pozwanego, określających wyższe podstawy wymiaru składek, obejmujące zainteresowanych pracowników skarżącego na podstawie art. 8 ust. 2a SysUbSpołU, bowiem w ramach umów zlecenia zawartych z R.J. wykonywali pracę na rzecz skarżącego. Sąd drugiej instancji oddalił apelację skarżącego.
Skarga kasacyjna oparta została na wskazaniu na istotne zagadnienie prawne wymagające rozstrzygnięcia – skarżący stwierdził, że jak dotąd Sąd Najwyższy w sytuacji z art. 8 ust. 2a w zw. z art. 4 ust. 2a SysUbSpołU nie przeanalizował, czy istnieje podstawa prawna do uznania, że obowiązek naliczania i odprowadzania składek obciąża pracodawcę, a w szczególności, czy nie należało stosować ogólnej zasady, że płatnikiem jest podmiot zawierający umowę cywilną i z tej racji rozliczający osobę objętą ubezpieczeniem. Skarżący wskazał na zdanie odrębne sędziego zgłoszone do wyroku objętego skargą, oparte na zarzutach niezgodności obciążenia pracodawcy dodatkowymi składkami z przepisami konstytucyjnymi. Ponadto art. 8 nie stanowi wprost, że pracodawca jest płatnikiem składek za zleceniobiorcę, który zawarł umowę z osobą trzecią, a jednocześnie jest pracownikiem tego pracodawcy. Natomiast z art. 4 pkt 2a jednoznacznie wynika, że pracodawca płaci składki za pracowników, natomiast jednostki organizacyjne lub osoby fizyczne płacą składki za inne osoby, z którymi zawierają umowy cywilne objęte obowiązkiem ubezpieczenia społecznego.
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania uznając, że w sprawie nie zachodzą poważne wątpliwości w wykładni przepisów. Uznał, że art. 8 ust. 2a SysUbSpołU nie likwiduje odrębności umów cywilnych, co nie oznacza, że należy bezwzględnie stosować zasadę ogólną, czyli że płatnikiem jest osoba trzecia – pracodawca umów cywilnych. To pracodawca, którego pracownik wykonuje na jego rzecz pracę w ramach umowy cywilnej, ale zawartej z osobą trzecią, jest płatnikiem składek na ubezpieczenia społeczne. Wówczas płatnikiem składek nie będzie ta osoba trzecia mimo zawartej z pracownikiem umowy.
Mając na względzie dominujące i jednolite orzecznictwo oraz praktykę w tym zakresie – wykładnia proponowana przez skarżącego musiałaby w ocenie Sądu Najwyższego zawierać przekonujące wyjaśnienie, jakie znaczenie ma i po co w ogóle wprowadzono regulację z art. 8 ust. 2a SysUbSpołU. SN wskazał, że przepis ten reguluje dwie sytuacje, a skoro pierwsza sytuacja z art. 8 ust. 2a, czyli gdy pracownik pracuje dodatkowo na podstawie umowy cywilnej zawartej ze swoim pracodawcą, stanowi odpowiedź na nadużycia sprzeczne z ochroną zatrudnionego (choćby w zakresie czasu pracy, czyli problemu nadgodzin), to również sytuacja druga, czyli ujęta w drugiej części przepisu, nie może być oderwana od pierwszej, albowiem dopiero wówczas regulacja może być oceniona, jako całościowa ze względu na cel zakładany przez ustawodawcę. W przeciwnym wypadku, jak nieraz pokazuje praktyka, bez większych problemów można by wyłączyć pierwszą regulację, właśnie przez zatrudnianie do pracy pracownika przez podmioty trzecie, jednak na rzecz jego pracodawcy. Nie można wykluczyć instrumentalnego stosowania prawa nawet z założeniem o nieskutecznej odpowiedzialności za składki. Skoro u podstaw leży korzyść pracodawcy, bo to wszak jego pracownicy nadal pracują na jego rzecz, to bezpieczeństwo systemowe i indywidualne ubezpieczonego, uzasadnia dotychczasową wykładnię, że płatnikiem jest pracodawca, a nie osoba trzecia.
KOMENTARZ
Przepis art. 8 ust. 2a SysUbSpołU rozszerza pojęcie pracownika dla celów ubezpieczeń społecznych poza sferę stosunku pracy. Rozszerzenie to dotyczy dwóch sytuacji, w tym tej, kiedy wykonywanie pracy następuje na podstawie umowy cywilnej przez osobę, która umowę zawarła z osobą trzecią, jednakże w jej ramach wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. To prowadzi do wniosku zgodnego z rozważaniami poczynionymi przez Sąd Najwyższy, że nawet, gdy osoba taka – będąca pracownikiem zatrudnionym na umowę o pracę – zawarła umowę cywilnoprawną z osobą trzecią, to pracę faktycznie świadczy dla swojego dotychczasowego pracodawcy.
W praktyce takie rozwiązanie „podwójnego” zatrudnienia, jednocześnie na umowę o pracę oraz umowę cywilnoprawną w powiązaniu z tym samym pracodawcą, wykorzystywane jest najczęściej w celu uniknięcia przestrzegania przepisów prawa pracy, w tym o godzinach nadliczbowych. Nie można przy tym rozumieć wskazanej regulacji w ten sposób, że umowa cywilnoprawna stanowi samodzielny tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym. To może doprowadzić z kolei do pytania, czyim pracownikiem jest osoba świadcząca pracę na podstawie umowy cywilnej zawartej z innym podmiotem niż pracodawca, jeżeli w ramach tej umowy była wykonywana praca na rzecz pracodawcy, z którym pozostawał w stosunku pracy. I tu uznać należy, że rzeczywistym beneficjentem jest dotychczasowy pracodawca, nie osoba trzecia. Ustawodawca nie podważył zatem konstytucyjnej zasady wolności pracy i nie zakwestionował cywilnoprawnego charakteru konkretnych umów. Jednakże z ich zawarciem powiązał skutki w zakresie ubezpieczeń społecznych takie, jak przy umowie o pracę. Na gruncie art. 8 ust. 2a SysUbSpołU należy zatem dojść do konkluzji, że obowiązki płatnika powinny obciążać podmiot, na rzecz którego praca w ramach np. umowy o dzieło jest faktycznie świadczona, i który w związku z tym uzyskuje jej rezultaty, unikając obciążeń i obowiązków wynikających z przepisów prawa pracy. W takim przypadku płatnikiem składek jest więc pracodawca.
Postanowienie Sądu Najwyższego z 19.2.2020 r., III UK 104/19
