Stan faktyczny
Skarżąca K.N., przez swojego pełnomocnika, wniosła do TK skargę konstytucyjną o stwierdzenie, że § 1 zd. ostatnie oraz § 6 pkt 1 zd. 1 uchwały Krajowej Rady Notarialnej Nr VII/48/2009 z 18.9.2009 r. w sprawie programu aplikacji notarialnej są niezgodne z: art. 2, 7, 31 ust. 3, art. 65 ust. 1 i art. 70 ust. 1 Konstytucji RP.
Rada Izby Notarialnej w lipcu 2012 r. odmówiła skarżącej wydania zaświadczenia o odbyciu aplikacji notarialnej. Jako powód w uchwale wskazano, że skarżąca nie zdała kolokwium przeprowadzanego po drugim roku aplikacji. Rada w uzasadnieniu uchwały wskazała, że – zgodnie z uchwałą Nr VII/48/2009 – aplikanci składają dwa kolokwia w trakcie odbywania aplikacji notarialnej, a wykonanie przez aplikanta obowiązków objętych programem nauczania uprawnia go uzyskania zaświadczenia o odbyciu aplikacji. Warunkiem uzyskania takiego zaświadczenia jest złożenie z wynikiem pozytywnym wszystkich kolokwiów przeprowadzonych w czasie trwania aplikacji, zaś uzyskanie oceny negatywnej powoduje uznanie, że aplikant nie wykonał wszystkich obowiązków objętych programem aplikacji i uniemożliwia wydanie takiego zaświadczenia.
Skarżąca złożyła zażalenie, z kolei Krajowa Izba Notarialna utrzymała w mocy zaskarżoną uchwałę, powołując się na przedmiotową uchwałę Nr VII/48/2009, z której wynika, że aplikanci mają obowiązek złożenia dwóch kolokwiów, które należy zdać z wynikiem pozytywnym. W wyniku tych działań K.N. złożyła skargę do WSA, który w styczniu 2013 r. uchylił uchwały Krajowej Izby Notarialnej. W uzasadnieniu WSA wskazał, że kwestia możliwości przeprowadzania kolokwium i sprawdzianów w trakcie odbywania aplikacji notarialnej „… została wprowadzona mocą rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22.12.2015 r. w sprawie organizacji aplikacji notarialnej (Dz.U. z 2005 r. Nr 258, poz. 2169 ze zm.) (…) Zgodnie z § 13 rozporządzenia rada izby notarialnej może dla sprawdzenia stopnia opanowania przez aplikantów notarialnych dziedzin prawa, z których prowadzone jest szkolenie, przeprowadzać kolokwia i sprawdziany. (…) w rozporządzeniu (…) nie został wprowadzony obowiązek organizowania kolokwium, a co za tym idzie nie ma w ogóle mowy o konieczności zdania (zaliczenia) przez aplikanta notarialnego ewentualnego kolokwium lub sprawdzianu. (…) Jednakże Krajowa Rada Notarialna w uchwale nr 48 (…) wprowadziła do programu aplikacji notarialnej obowiązek „złożenia dwóch kolokwiów” (por. § 6.1 uchwały), co oznacza, że de facto dokonała zmiany warunków odbywania aplikacji notarialnej, o których stanowi akt rangi ustawowej…”. Wojewódzki Sąd Administracyjny ponadto stwierdził, że wprowadzenie dodatkowego warunku odbycia aplikacji, w formie złożenia z pozytywnym wynikiem dwóch kolokwiów, co jest nieznane prawu powszechnie obowiązującemu, które nie określa negatywnych konsekwencji niezdania kolokwiów, stanowi wykroczenie organów samorządu notarialnego poza przyznane kompetencje.
W wyniku powyższego Krajowa Izba Notarialna złożyła skargę kasacyjną do NSA, który z kolei wyrokiem z października 2013 r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu NSA podkreślił, że: „… odmowa wydania zaświadczenia potwierdzającego odbycie aplikacji notarialnej nie stanowi żadnej swoistej, wprowadzonej bezpodstawnie przez samorząd notarialny sankcji za niezaliczenie kolokwium. Jest natomiast oczywistą, całkowicie prawnie uzasadnioną odmową potwierdzenia faktu, który nie zaistniał, bo aplikant w istocie aplikacji nie odbył, ponieważ nie wypełnił wszystkich obowiązków objętych programem aplikacji”. Po ponownym rozpoznaniu sprawy WSA w grudniu 2014 r. oddalił skargę skarżącej – sąd ten jedynie powtórzył wykładnię prawa dokonaną w tej sprawie przez NSA. Po rozpoznaniu skargi kasacyjnej skarżącej K.N. Naczelny Sąd Administracyjny wyrokiem z grudnia 2016 r. oddalił tę skargę uznając, że treść skargi w istocie stanowi „(…) polemikę z wykładnią prawa dokonaną przez Naczelny Sąd Administracyjny w powołanym wyroku, co w świetle ar t. 190 in fine PostAdmU uznać należy za niedopuszczalne”.
Ocena TK
Trybunał Konstytucyjny musiał rozważyć problem konstytucyjny, czy kwestionowane przepisy uchwały z 2009 r. w sposób nieproporcjonalny ograniczają wolność wyboru zawodu i prawo do nauki. W uzasadnieniu do wyroku TK wskazał, że gwarancje wynikające z art. 70 ust. 1 Konstytucji RP mają za zadanie stworzenie takich zasad odbywania aplikacji notarialnej, które nie będą miały charakteru arbitralnego ani dyskryminującego. W związku z tym gwarancje te, realizowane w ramach aplikacji notarialnej, podlegają ograniczeniom związanym z charakterem i formą prowadzenia szkolenia przygotowującego do wykonywania zawodu zaufania publicznego – muszą zatem istnieć odpowiednie mechanizmy weryfikacji efektów tego przygotowania, odnoszące się do ich indywidualnych osiągnięć.
Trybunał podkreślił, że: „Specyficzny charakter aplikacji sprawia, że uprawnienia przyznane organom samorządu zawodowego należy rozpatrywać w ścisłym powiązaniu z jej celem”, natomiast „w języku polskim sformułowanie »składać egzamin (kolokwium)« lub »złożyć egzamin (kolokwium)« oznacza nie tylko sam fakt przystąpienia do określonego sprawdzianu wiedzy, ale również jego zaliczenie na ocenę pozytywną”. Z kolei uprawnienie Krajowej Izby Notarialnej do ustalania programu aplikacji notarialnej oraz nadzoru nad szkoleniem aplikantów (art. 40 § 1 pkt 9 w zw. z art. 79 PrNot), a w związku z tym ustanawianie kolokwium i sprawdzianów mających na celu monitorowanie i egzekwowanie zdobytej w trakcie odbywania aplikacji wiedzy teoretycznej i praktycznej, TK uznał za przydatne do osiągnięcia zamierzonego celu.
Dodatkowo, TK wypowiedział się odnośnie do obowiązku złożenia przez aplikantów dwóch kolokwiów w trakcie odbywania aplikacji uznając, że: „Możliwość dokonywania selekcji aplikantów dopuszczonych do egzaminu zawodowego pod względem ich merytorycznej przydatności do wykonywania zawodu notariuszy jest niezbędna do tego, aby już na etapie kształcenia wykluczać z tego grona osoby, które nie są w stanie sprostać wysokim wymaganiom stawianym osobom wykonującym szczególny zawód zaufania publicznego, jakim jest notariat. Problem nie leży zatem w samym istnieniu mechanizmu weryfikującego wiedzę aplikantów (in casu: dwa kolokwia w trakcie aplikacji) oraz ewentualnej odmowie wydania zaświadczenia o odbyciu aplikacji (w razie nieuzyskania pozytywnego wyniku z co najmniej jednego z tych kolokwiów), ale w tym, aby tego rodzaju rozstrzygnięcia organów samorządu notarialnego nie były arbitralne, a opierały się na obiektywnych kryteriach”. Zgodnie ze stanowiskiem TK, kolokwia nie miały charakteru nieobiektywnego ani arbitralnego.
Jeśli zaś chodzi o ewentualne ograniczenie prawa do nauki, co kwestionowała skarżąca, Trybunał jednoznacznie ocenił, że odmowa wydania zaświadczenia o odbyciu aplikacji notarialnej w przypadku, gdy aplikant nie uzyskał oceny pozytywnej z kolokwium, nie jest na tyle dotkliwa, aby móc uznać, że uregulowanie te jest niekonstytucyjne i ogranicza prawa jednostki do nauki. Nieuzyskanie zaświadczenia nie zamyka jednostce prawa do nauki – nie wyklucza prawa kształcenia się do wykonywania innego zawodu prawniczego, jak np. adwokat, radca prawny, itp.
