Stan faktyczny
W 2016 r. zmarł A.B. – dziadek małoletniej M.B. Spadkodawca nie pozostawił testamentu, a postępowanie spadkowe wszczęto na wniosek jego wierzyciela. Z uwagi na obciążenie spadku długami córki A.B. odrzuciły spadek oraz wystąpiły do sądu rodzinnego o wyrażenie zgody na odrzucenie spadku w imieniu swoich małoletnich dzieci. Po wyrażeniu zgody przez sąd matka małoletniej M.B. jako jej ustawowa przedstawicielka złożyła w imieniu córki notarialne oświadczenie o odrzuceniu spadku. Jednak SR w P. stwierdził, że oświadczenie w imieniu M.B. zostało złożone po upływie terminu. Zgodnie z art. 1015 KC świadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w tym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. W ocenie Sądu termin ten należy liczyć od dnia, w którym matka dziewczynki złożyła w swoim imieniu oświadczenie o odrzuceniu spadku. Jednocześnie Sąd stwierdził, że złożenie do sądu rodzinnego wniosku o zezwolenie na złożenie oświadczenia w imieniu małoletniej pozostaje bez wpływu na bieg terminu do odrzucenia spadku.
Kilka miesięcy po wydaniu tego orzeczenia SN podjął uchwałę, w której przyjął, że termin przewidziany w art. 1015 § 1 KC nie może się skończyć przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na złożenie przez małoletniego spadkobiercę oświadczenia o odrzuceniu spadku. Jeżeli postępowanie przed sądem opiekuńczym zakończyło się wcześniej, oświadczenie o odrzuceniu spadku przez małoletniego może być złożone w dowolnym momencie, aż do upływu terminu. Jeżeli jednak zakończyło się później, powinno być złożone niezwłocznie (zob. uchwała SN z 22.5.2018 r., III CZP 102/17, Legalis).
Skarga nadzwyczajna RPO
RPO wniósł skargę nadzwyczajną od orzeczenia SR w P., stwierdzającego nabycie spadku przez małoletnią M.B. W ocenie RPO Sąd dopuścił się naruszenia zasad, praw i wolności konstytucyjnych, w tym: zasady ochrony dobra dziecka, zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, a także zasady bezpieczeństwa prawnego. W uzasadnieniu skargi nadzwyczajnej podkreślono, że matce dziecka nie można zarzucić braku dbałości o interesy majątkowe córki, podjęła bowiem wszelkie przewidziane prawem czynności, które miały prowadzić do odrzucenia spadku w imieniu M.B., a mimo to dziecko zostało pozbawione tego prawa. Niedotrzymanie terminu określonego w art. 1015 § 1 KC nastąpiło z przyczyn niezależnych od przedstawiciela ustawowego małoletniej, czyli uprawomocnienia się postanowienia sądu rodzinnego, wyrażającego zgodę na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, już po upływie tego terminu. RPO wskazał, że na skutek zaskarżonego postanowienia doszło do naruszenia praw majątkowych chronionych w art. 64 ust. 1 Konstytucji RP. Stwierdzenie nabycia spadku po dziadku rodzi niekorzystne skutki dla praw majątkowych małoletniej, nawet biorąc pod uwagę ograniczenie jej odpowiedzialności za długi spadkowe ze względu na dziedziczenie z dobrodziejstwem inwentarza. Takie przyjęcie spadku nie wyklucza bowiem poniesienia pewnych kosztów, np. sporządzenia inwentarza spadku i ewentualnych sporów z wierzycielami spadkodawcy.
Stanowisko SN
SN uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania SR w P. W ocenie SN w sprawie doszło do naruszenia art. 64 Konstytucji RP, zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, zasady bezpieczeństwa prawnego, a także zakazu tworzenia uprawnień pozornych, w tym przypadku prawa do odrzucenia spadku. W uzasadnieniu orzeczenia podkreślono, że dobro dziecka, jako wartość konstytucyjna, oddziałuje na wiele instytucji prawa i powinno być uwzględniane przy wykładni przepisów, również tych regulujących prawo do odrzucenia spadku. W przypadku wątpliwości interpretacyjnych należy skłaniać się do zastosowania wykładni prokonstytucyjnej. Obowiązek zadbania o interesy dziecka leży po stronie jego przedstawicieli ustawowych, którzy powinni skorzystać z mechanizmów stworzonych przez ustawodawcę. Ich obowiązkiem jest więc zainicjowanie we właściwym czasie postępowania przed sądem opiekuńczym w celu uzyskania zgody na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka. Następnie, niezwłocznie po uprawomocnieniu się tego postanowienia, powinni złożyć w imieniu małoletniego oświadczenie o odrzuceniu spadku. W tej sprawie matka dziecka dokonała wszystkich wymaganych prawem czynności.
SN wyjaśnił, że choć z art. 1015 § 1 KC wynika konieczność złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w terminie 6 miesięcy od powzięcia informacji o tytule powołania, to podjęcie czynności prawnych zmierzających do złożenia takiego oświadczenia powinno być traktowane jako zachowanie tego terminu w przypadku następczego złożenia oświadczenia już po jego upływie (zob. postanowienie SN z 26.5.2021 r., I NSNc 76/21, Legalis; z 15.6.2020 r., I NSNc 62/20). W konsekwencji w ponownie wydanym orzeczeniu SR w P. powinien uwzględnić, że spadku nie nabywa osoba, która na skutek jego prawidłowego odrzucenia powinna być traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Przyjęcie odmiennej interpretacji oznaczałoby, że w zależności od sprawności działania sądu lub jego opieszałości osoba chcąca odrzucić spadek mogłaby dochować terminu, o którym mowa w art. 1015 § 1 KC, lub byłaby narażona na ryzyko jego uchybienia.
SN zaznaczył, że ustawodawca powinien podjąć działania w celu unormowania w art. 1015 KC wskazanej praktyki sądowej. System prawny powinien bowiem zawierać tak skonstruowane przepisy, by sposób ich stosowania nie budził wątpliwości. Racjonalny ustawodawca powinien więc dążyć do zastępowania przepisów konstrukcyjnie niewspółgrających z praktyką sądową takimi przepisami, których treść jest jednoznaczna i prowadzi do osiągnięcia tożsamego z nią celu. Jednocześnie SN wyraził pogląd, że odrzucenie spadku w imieniu małoletniego powinno być uregulowane w KRO jako czynność niewymagająca uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego. Czynności związane z odrzuceniem spadku w imieniu małoletniego są czasochłonne, a ich eliminacja z prawa polskiego przyczyniłaby się do przyspieszenia postępowań spadkowych.
Artykuł pochodzi z Systemu Legalis. Bądź na bieżąco, polub nas na Facebooku →
