Opis stanu faktycznego
Przedstawiony Sądowi Najwyższemu wniosek wynika z dostrzeżenia przez Rzecznika Praw Obywatelskich rozbieżności w wykładni przepisów prawa, a mianowicie art. 540 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 541 § 1 i 2 KPK, co spowodowało, zdaniem wnioskodawcy, ukonstytuowanie się dwóch konkurencyjnych linii orzeczniczych.
Rzecznik Praw Obywatelskich stanął na stanowisku, że „art. 540 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 541 § 1 i 2 KPK uprawnia do złożenia wniosku o wznowienie postępowania zawierającego wskazanie orzeczenia zapadłego w postępowaniu karnym, stwierdzającego niemożność wydania wyroku skazującego, co do czynu, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 KPK i tym samym niestwierdzającego okoliczności, że czyn taki został w ogóle popełniony”.
W pisemnym stanowisku prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o odmowę podjęcia uchwały, argumentując, że wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich nie spełnia wymogów tzw. abstrakcyjnego pytania prawnego. Dokonując analizy orzeczenia Sądu Najwyższego z 16.1.2018 r. (V KO 83/17, Legalis), w którym RPO upatruje nieprawidłowej interpretacji art. 540 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 541 § 1 i 2 KPK i w konsekwencji nieuprawnionego, jego zdaniem, zawężenia przesłanki wznowienia postępowania, prokurator doszedł do wniosku, iż orzeczenie to nie prezentuje całkowicie odmiennej od przyjmowanej w innych orzeczeniach Sądu Najwyższego interpretacji podstaw wznowienia postępowania na podstawie powołanych przepisów i nie rzutuje na treść rozstrzygnięć w innych sprawach dotyczących wznowienia postępowania.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich z 17.10.2019 r., II.510.769.2019.PZ o rozstrzygnięcie przez skład 7 sędziów Sądu Najwyższego rozbieżności w wykładni prawa występujących w orzecznictwie Sądu Najwyższego, podjął uchwałę przedstawioną w nagłówku.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego w składzie 7 sędziów na wstępie rozstrzygnięcia należało ustalić czy przedstawione zagadnienie prawne spełnia wymogi określone w art. 83 § 1 i 2 SNU. Aby skutecznie wystąpić z tzw. abstrakcyjnym pytaniem prawnym, należy wykazać nie tylko rozbieżność istniejącą w orzecznictwie, ale również to, że rozbieżność owa wynika z odmiennej wykładni prawa dokonywanej przez sądy. Drugorzędne znaczenie mają ewentualne rozbieżności w tym zakresie między orzecznictwem a poglądami doktryny (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 25.2.2005 r., I KZP 33/04, R-OSNKW z 2005 r., poz. 1934).
Analizując orzeczenia Sądu Najwyższego zawierające wykładnię przepisów wskazanych w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego, potwierdzić należy, że w odniesieniu do tych przepisów zarysowały się dwa przeciwstawne stanowiska. Przyjęcie któregokolwiek z nich powoduje istotne konsekwencje dla praktyki sądów rozpoznających wnioski o wznowienie postępowania, a także dla uprawnień osób składających wnioski na podstawie przesłanki wznowienia z art. 540 § 1 pkt 1 KPK.
Biorąc pod uwagę przedstawione rozbieżności w orzecznictwie i fakt, że do ich wystąpienia doszło wskutek wykładni tych samych przepisów, uznać należy, iż spełnione są przesłanki wskazane w ustawie o Sądzie Najwyższym. Nie można przy tym nie dostrzec, że do rozbieżności w wykładni prawa doszło w Sądzie Najwyższym, którego zadaniem jest między innymi dbałość o jednolitość orzecznictwa. Okoliczności te przemawiają za przyjęciem, że złożenie wniosku przez Rzecznika Praw Obywatelskich jest uzasadnione, a przedstawione w nim zagadnienie prawne wymaga rozstrzygnięcia w formie uchwały.
Uregulowana w przepisie art. 540 § 1 pkt 1 KPK podstawa wznowienia postępowania stanowi, że postępowanie sądowe zakończone prawomocnym orzeczeniem wznawia się, jeżeli w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa, a istnieje uzasadniona podstawa do przyjęcia, że mogło to mieć wpływ na treść orzeczenia. Nie ulega wątpliwości (i nie jest to kwestionowane), że przepis ten określa pierwszą z podstaw wznowienia postępowania. Warunkiem wznowienia postępowania propter falsa jest zatem najpierw popełnienie przestępstwa, następnie ustalenie faktu jego popełnienia, a w końcu przyjęcie, że popełnione przestępstwo miało wpływ na treść orzeczenia kończącego prawomocnie postępowanie, którego wznowienia domaga się autor wniosku.
Inny charakter ma regulacja art. 541 KPK. Przepis ten określa sposoby i tryb wykazania okoliczności stanowiących przesłanki stwierdzenia popełnienia czynu, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 KPK. Z jego § 1 wynika, że czyn, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 KPK, musi być ustalony prawomocnym wyrokiem skazującym, chyba że orzeczenie takie nie może zapaść z powodu przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 1-3 KPK (RPO zawęził ziszczenie się negatywnych przesłanek procesowych do tych wymienionych w § 5-11) lub art. 22 KPK. W tym wypadku, jak stanowi z kolei § 2, wniosek o wznowienie postępowania powinien wskazywać wyrok skazujący lub orzeczenie zapadłe w postępowaniu karnym, stwierdzające niemożność wydania wyroku skazującego.
Formalne przesłanki wniosku o wznowienie postępowania na podstawie art. 540 § 1 pkt 1 KPK spełnione będą w pierwszej kolejności wtedy, gdy wskazany w nim będzie prawomocny wyrok skazujący za popełnienie przestępstwa w związku z postępowaniem objętym wznowieniem postępowania albo jeżeli w swojej treści wskazane zostanie orzeczenie zapadłe w postępowaniu karnym, stwierdzające niemożność wydania wyroku skazującego z powodu przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 3-11 KPK lub w art. 22 KPK. W tym drugim przypadku z samej treści orzeczenia wynikać może fakt popełnienia przestępstwa, może być jednak także tak, że organ odmawiający wszczęcia, umarzający albo zawieszający postępowanie w ogóle nie wypowiedział się, co do faktu popełnienia przestępstwa. Wówczas konieczne jest wskazanie we wniosku okoliczności świadczących o dopuszczeniu się tego przestępstwa. Wniosek nie może się bowiem ograniczać do samego powołania na przesłankę z art. 540 § 1 pkt 1 KPK. Zadaniem autora wniosku jest wykazanie faktu dopuszczenia się przestępstwa. Z kolei zadaniem sądu rozpoznającego wniosek o wznowienie jest ocena, czy do wykazania tego doszło.
Przyjęcie stanowiska zaprezentowanego w części wskazanych wcześniej orzeczeń, w myśl którego wykazywanie przed sądem rozpoznającym wniosek o wznowienie, że doszło do popełnienia przestępstwa byłoby wykluczone w przypadku braku prawomocnego wyroku skazującego lub braku stwierdzenia w treści postanowienia o odmowie wszczęcia, umorzeniu lub zawieszeniu postępowania, faktu dopuszczenia się przestępstwa, istotnie ograniczyłoby uprawnienie stron do ubiegania się o wznowienie postępowania. Uprawnienie takie stanowi natomiast ważną część obywatelskiego prawa do sądu i rzetelnego procesu sądowego. Przyjęcie tak rygorystycznego stanowiska doprowadziłoby ponadto do niezasadnego zróżnicowania wnioskujących o wznowienie postępowania propter falsa. Część z nich, dysponując postanowieniem, w którym potwierdzono fakt dopuszczenia się przestępstwa mogłaby domagać się wznowienia, część zaś, w przypadku postępowań, w których do odmowy wszczęcia lub umorzenia doszło z obiektywnych, niezależnych od stron przyczyn (np. śmierć sprawcy) i faktu dopuszczenia się przestępstwa w postanowieniu nie potwierdzono, byłaby pozbawiona możliwości ubiegania się o wznowienie.
Warunek formalny wniosku na podstawie art. 540 § 1 pkt 1 KPK będzie, zatem spełniony wtedy, gdy wnioskodawca w warunkach określonych w art. 541 § 2 KPK wskaże przestępstwo związane z postępowaniem oraz okoliczności potwierdzające fakt jego popełnienia. W toku postępowania o wznowienie rzeczą sądu będzie wyeliminowanie sytuacji, w których wnioski takie byłyby gołosłowne lub wykorzystywane instrumentalnie.
Zaznaczyć przy tym trzeba, że warunek określony w art. 541 § 1 KPK, dotyczący wskazania orzeczenia stanowiącego przeszkodę do wydania wyroku skazującego, nie zawiera wymogu stwierdzenia przestępstwa w treści tego orzeczenia. Skoro przepis ten w istocie swej odnosi się do sytuacji wyjątkowej, to nie powinno się tego wyjątku interpretować rozszerzająco i domagać się potwierdzenia faktu popełnienia przestępstwa w samej treści postanowienia, choćby było to rozwiązanie pragmatyczne, biorąc pod uwagę realia postępowań o wznowienie i praktykę przyjmowaną przez niektórych wnioskodawców. Pamiętać przy tym trzeba, że to na nich spoczywa ciężar wykazania faktu dopuszczenia się przestępstwa.
Podsumowując stwierdzić należy, że wniosek o wznowienie postępowania oparty na podstawie z art. 540 § 1 pkt 1 KPK spełnia wymogi formalne wskazane w art. 541 § 2 KPK, jeżeli wskazuje na prawomocny wyrok skazujący za popełnienie przestępstwa w związku z postępowaniem objętym wznowieniem postępowania albo jeżeli w swojej treści wskazuje na orzeczenie zapadłe w postępowaniu karnym, stwierdzające niemożność wydania wyroku skazującego z powodu przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 3-11 KPK lub w art. 22 KPK. W tym ostatnim wypadku we wniosku muszą być jednak przywołane okoliczności świadczące o dopuszczeniu się przestępstwa w związku z postępowaniem, jeżeli takich okoliczności nie zawiera w swojej treści wskazane orzeczenie.
Wznowienie postępowania, obok kasacji i skargi na wyrok sądu odwoławczego, należy do nadzwyczajnych środków zaskarżenia i jest jednym ze sposobów eliminowania z obrotu prawnego prawomocnych orzeczeń, które z natury rzeczy są wadliwe. Instytucja ta stanowi wyjątek od zasady stabilności prawomocnych orzeczeń sądowych. W odniesieniu do takich orzeczeń obowiązuje bowiem domniemanie ich prawidłowości i trafności. Dokonując wykładni przepisów procesowych dotyczących wznowienia postępowania, należy pamiętać o nadzwyczajnym i wyjątkowym charakterze tej procesowej konstrukcji. Oznacza to, że podstawy wznowienia muszą być interpretowane ściśle, a zatem zawężająco. Dotyczy to także – co oczywiste – wznawiania postępowań, w związku z którymi dopuszczono się przestępstwa, o czym stanowi dyspozycja określona w art. 540 § 1 pkt 1 KPK.
