Stan faktyczny
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z 12.12.2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. UE L 351 z 2012 r., s. 1, Rozporządzenie Bruksela bis I, dalej: Rozporządzenie).
Przedmiotowy wniosek został złożony w ramach sporu pomiędzy przedsiębiorcą – mBank S.A. – bankiem z siedzibą w Polsce, prowadzącym działalność w Republice Czeskiej za pomocą oddziału, a konsumentem – PA w przedmiocie wierzytelności wynikającej z niezapłaconych rat kredytu konsumenckiego. 21.7.2014 r. Strony postępowania zawarły za pomocą środków elektronicznych umowę o kredyt konsumencki, na podstawie której kredyt w wysokości 50 000 CZK (koron czeskich), tj. około 1820 EUR, został przyznany PA – osobie fizycznej mającej przymiot konsumenta.
Z uwagi na fakt wielokrotnych spóźnień Konsumenta w spłacie rat i braku ich spłaty pomimo kilkukrotnych wezwań do zapłaty, a także braku przyjęcia propozycji instytucji kredytowej w zakresie zawarcia ugody przedsądowej, mBank wytoczył powództwo o zasądzenie zapłaty kwoty głównej wraz z odsetkami od kwoty głównej oraz skapitalizowanymi odsetkami.
Dla uzasadnienia jurysdykcji Obvodní soud pro Prahu 8 (Sądu Rejonowego nr 8 w Pradze, Republika Czeska, dalej: Sąd odsyłający) mBank wskazał, że Konsumenta należy postrzegać jako zamieszkałego w Pradze, co wynika z adresu wskazanego we wniosku o przyznanie kredytu oraz w samej umowie.
Sąd odsyłający zauważył jednak, że na dzień wytoczenia powództwa miejsce zamieszkania Konsumenta znajdowało się na terytorium Republiki Słowackiej a nie na terytorium Republiki Czeskiej. Ponadto wszelkie próby doręczenia pism sądowych w tym ostatnim państwie były bezskuteczne, a Konsument oświadczył (zgodnie z art. 26 ust. 2 Rozporządzenia), przedstawiając odpowiednie dowody, że w dniu wytoczenia powództwa jego stałe miejsce zamieszkania znajdowało się na terytorium Słowacji. Następnie zakwestionował jurysdykcję sądu czeskiego, do którego wpłynął pozew.
Pytania prejudycjalne
W powyższych okolicznościach Sąd Odsyłający postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
- Czy pod pojęciem „miejsca zamieszkania konsumenta” w rozumieniu art. 17 ust. 1 lit. c Rozporządzenia rozumieć należy miejsce zamieszkania konsumenta w dniu wniesienia powództwa, czy też w dniu powstania stosunku zobowiązaniowego między konsumentem a jego kontrahentem (a więc np. w dniu zawarcia umowy), czyli, czy chodzi o umowę konsumencką w rozumieniu art. 17 ust. 1 lit. c cytowanego Rozporządzenia także w przypadku, gdy konsument na dzień wniesienia powództwa ma miejsce zamieszkania na terytorium innego państwa członkowskiego niż państwo, w którym kontrahent konsumenta prowadzi swoją działalność zawodową lub gospodarczą?
- Czy konsument mający miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim może, zgodnie z art. 7 Rozporządzenia zostać pozwany przed sąd miejsca, w którym zobowiązanie zostało wykonane albo miało zostać wykonane (niezależnie od art. 18 ust. 2 i art. 26 ust. 2 tego Rozporządzenia), z tego powodu, że kontrahent konsumenta nie prowadzi działalności zawodowej lub gospodarczej w państwie, w którym konsument ma miejsce zamieszkania w dniu wniesienia powództwa?
Miejsce zamieszkanie konsumenta
W pierwszej kolejności TS podkreślił, że Sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 18 ust. 2 Rozporządzenia należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „miejsca zamieszkania konsumenta” oznacza miejsce zamieszkania konsumenta w chwili zawarcia danej umowy czy też miejsce zamieszkania konsumenta w chwili wytoczenia powództwa.
Następnie TS, odnosząc się do regulacji o jurysdykcji szczególnej w dziedzinie umów konsumenckich, wskazał, że w sytuacji gdy – jak w niniejszej sprawie – przedsiębiorca wytoczył powództwo przeciwko konsumentowi, art. 18 ust. 2 Rozporządzenia zawiera normę ustanawiającą jurysdykcję wyłączną, zgodnie z którą powództwo może być wytoczone wyłącznie przed sądami państwa członkowskiego, na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania.
Ze stanu faktycznego rozpatrywanej sprawy wynika, że Konsument, który w momencie zawierania umowy kredytu miał miejsce zamieszkania na terytorium Republiki Czeskiej, zmienił od tego czasu swoje miejsce zamieszkania, nie informując o tym ani kontrahenta, ani władz czeskich.
Jurysdykcja szczególna w dziedzinie umów konsumenckich
Mając na uwadze powyższe TS wskazał, że:
- brzmienie art. 18 ust. 2 Rozporządzenia (w szczególności w wersjach językowych: czeskiej, niemieckiej, angielskiej, polskiej, rumuńskiej i fińskiej) jest jasne i wymienia „państwo członkowskie, na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania”. W związku z tym literalna wykładnia przedmiotowego przepisu prowadzi do wniosku, że powództwo może zostać wytoczone przez przedsiębiorcę przeciwko konsumentowi jedynie przed sądami państwa członkowskiego, na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania w chwili wytoczenia powództwa;
- „[w] przypadku powództwa wytoczonego przez sprzedawcę lub kredytodawcę jurysdykcja jest dość trudna do ustalenia, gdy kupujący lub kredytobiorca osiedlił się za granicą po zawarciu umowy” i „troska o ochronę tych osób oznacza, że należy je pozywać wyłącznie przed sądy państwa, w którym ustanowiły swoje nowe miejsce zamieszkania” – co wynika ze sprawozdania P. Jenarda na temat Konwencji z 27.9.1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. UE C 59 z 1979 r., s. 1). Uprzywilejowanie rzeczywistego miejsca zamieszkania w chwili wniesienia powództwa względem adresu wskazanego w umowie stanowiło więc rozwiązanie rozważane już w czasie, kiedy zawierano ową konwencję;
- odmienna wykładnia ww. przepisu mogłaby stworzyć niepewność prawa co do sądu właściwego w sytuacjach, w których konsument zmienił miejsce zamieszkania, jedno- lub wielokrotnie w trakcie trwania danego stosunku prawnego. Takie mnożenie sądów, przed którymi można by wytoczyć powództwo, byłoby sprzeczne z celem Rozporządzenia, wyrażonym w jego motywie 15, zgodnie z którym przepisy jurysdykcyjne powinny być w wysokim stopniu przewidywalne.
Wobec tego TS stwierdził, że sądy państwa członkowskiego nie mają jurysdykcji do rozpoznania sporu dotyczącego umowy, którą zawarł konsument, zgodnie z warunkami przewidzianymi w art. 17 ust. 1 Rozporządzeni, w wypadku gdy – tak jak w niniejszej sprawie – ostatnie znane miejsce zamieszkania konsumenta nie znajduje się na terytorium tego państwa członkowskiego.
Rozstrzygnięcie TS
TS stanął na stanowisku, zgodnie z którym pojęcie „miejsca zamieszkania konsumenta”, o którym mowa w art. 18 ust. 2 Rozporządzenia należy interpretować w ten sposób, że oznacza ono miejsce zamieszkania konsumenta w chwili wytoczenia powództwa.
Przedmiotem analizowanego rozstrzygnięcia TS była kwestia jurysdykcji w sprawach umów konsumenckich, określona w art. 18 ust. 2 Rozporządzenia, zgodnie z którym kontrahent może wytoczyć powództwo przeciwko konsumentowi tylko przed sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania. TS stwierdził, że okoliczności faktyczne w postaci miejsca zamieszkania konsumenta, które decydują o wskazaniu jurysdykcji, powinny być oceniane według stanu rzeczy aktualnego w chwili wytoczenia powództwa.
TS podkreślił, że zasady te należy interpretować ściśle z uwagi na ich wyjątkowy charakter (jurysdykcja wyłączna) w stosunku do ogólnej reguły przyznającej jurysdykcję sądom państwa członkowskiego, na którego terytorium pozwany ma miejsce zamieszkania (art. 4 ust. 1 Rozporządzenia), jak i od zasady jurysdykcji szczególnej w sprawach dotyczących umowy, zgodnie z którą jurysdykcję mają sądy miejsca wykonania danego zobowiązania (art. 7 pkt 1 Rozporządzenia). Takie rozwiązanie jest uzasadnione także charakterem przepisów prawa konsumenckiego, których nadrzędnym celem jest ochrona praw konsumenta uznawanego za słabszą stronę stosunku prawnego, zarówno pod względem ekonomicznym, jak i prawnym, niż zawodowy kontrahent (przedsiębiorca, tu: bank).
Z dotychczasowe orzecznictwa TS wynika zaś, że właściwy jest sąd tego państwa członkowskiego, na którego terytorium znajduje się ostatnie znane miejsce zamieszkania konsumenta. W praktyce oznacza to, że w przypadku występowania kilku sukcesywnych miejsc zamieszkania jedynie ostatnie znane w chwili wytoczenia danego powództwa miejsce zamieszkania konsumenta jest decydujące dla ustalenia jurysdykcji międzynarodowej sądu państwa członkowskiego (wyrok TS z 17.11.2011 r., Hypoteční banka, C‑327/10, EU:C:2011:745). Poza powyższym wyjątkiem, miejsce zamieszkania konsumenta powinno być co do zasady rozumiane w sposób rzeczywisty, nie zaś fikcyjny.
Prawidłowe rozumienie przedmiotowych regulacji jest szczególnie istotne z uwagi na fakt, że mają one pierwszeństwo przed krajowymi przepisami postępowania cywilnego.
