Pojęcie „udziału” w sprawie jako przesłanki wyłączenia sędziego z mocy prawa

Opis stanu faktycznego

Dnia 26.5.2020 r. do Sądu Najwyższego wpłynął wniosek obrońcy skazanego G.B.S. za czyn z art. 286 § 1 KK w zw. z art. 294 § 1 KK w zw. z art. 12 KK i in. o wznowienie postępowania sądowego zakończonego wobec niego prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego, zmieniającym w części, a w pozostałym zakresie utrzymującym w mocy wyrok Sądu Okręgowego.

Stanowisko wnioskodawcy

Jako podstawę wznowienia obrońca wskazał na zaistnienie na gruncie niniejszej sprawy bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 40 § 1 pkt 3 KPK. Uzasadnienia tej podstawy wznowienia postępowania obrońca upatrywał w fakcie zasiadania w składzie Sądu drugiej instancji sędziego SA J.S., pomimo tego, że jego syn – apl. adw. M.S. – reprezentował w niniejszej sprawie jednego z oskarżycieli posiłkowych w toku postępowania przed Sądem I instancji. Zdaniem obrońcy skazanego, Sędzia J.S. podlegał wyłączeniu od udziału w przedmiotowej sprawie z mocy prawa, z uwagi na stosunek pokrewieństwa łączący go z pełnomocnikiem reprezentującym pokrzywdzonego.

Stanowisko SN

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu kwestii wznowienia, na podstawie art. 544 § 3 KPK, stwierdził brak podstaw do wznowienia z urzędu postępowania karnego zakończonego wobec G.B.S. Wskazał, że przepisy art. 40 KPK zawierają instytucję wyłączenia sędziego z mocy prawa, której celem jest zapewnienie oskarżonemu zagwarantowanego mu w Konstytucji (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), jak i przepisach prawa międzynarodowego (art. 6 ust. 1 EKPCz) prawa do rozpoznania sprawy przez bezstronny, tj. niezależny i niezawisły sąd. Instytucja wyłączenia sędziego stanowi gwarancję bezstronności sądu, co służy budowaniu zaufania społecznego do wymiaru sprawiedliwości. Pogląd ten znajduje także swoje odzwierciedlenie w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Zgodnie z art. 40 § 1 pkt 3 KPK sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 (tj. strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego), albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli. Nie ulega wątpliwości, że powiązania rodzinne sędziego z adwokatem czy radcą prawnym, który jest przedstawicielem strony, stanowią powód do wyłączenia ex lege także wówczas, gdy adwokat taki został następnie zastąpiony przez innego adwokata, jak również, gdy dotyczą one adwokata czy aplikanta adwokackiego, który występuje w sprawie na podstawie pełnomocnictwa substytucyjnego. Kluczowego znaczenia dla wystąpienia przesłanki wyłączenia w oparciu o art. 40 § 1 pkt 3 KPK nie ma również okoliczność, na jakim etapie postępowania w danej sprawie krewny (powinowaty) sędziego występował w procesie w roli reprezentanta strony, a nawet substytuta takiego reprezentanta. Ważkie znaczenie ma natomiast fakt aktywnego występowania przed sądem w charakterze przedstawiciela procesowego strony przez krewnego czy powinowatego sędziego, faktyczne, tj. rzeczywiste działanie przed sądem w toku postępowania karnego, oraz aktywnego podejmowania czynności w imieniu i na rzecz reprezentowanego podmiotu. Gdy bowiem osoba najbliższa dla sędziego uczestniczy w postępowaniu jako obrońca czy pełnomocnik strony albo ich substytut to domniemuje się, że sędzia może być co najmniej pośrednio zainteresowany przebiegiem postępowania i jego wynikiem, nawet gdy rozpoznaje sprawę w sądzie wyższej instancji. To domniemanie jest dostateczną podstawą do wyłączenia sędziego z mocy prawa. Przewidziana tam instytucja wyłączenia z urzędu to zatem ustawowo potwierdzony stan braku bezstronności.

Odnosząc powyższe do stanu sprawy SN wskazał, że na pierwszy termin rozprawy r. pr. K.M. udzielił apl. adw. M.S. pełnomocnictwa substytucyjnego do reprezentowania pokrzywdzonego. Apl. adw. M.S. stawił się przed Sądem Okręgowym, przedłożył do akt sprawy pełnomocnictwo substytucyjne oraz złożył w imieniu pokrzywdzonego oświadczenie o woli działania w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Poza powyższym nie przedsięwziął na rzecz pokrzywdzonego żadnych czynności. Analiza akt sprawy nie pozostawia wątpliwości, że aplikant nie reprezentował pokrzywdzonego przed Sądem na żadnym innym terminie rozprawy, nie składał w jego imieniu żadnych pism procesowych, nie występował z wnioskami dowodowymi. Udział jego ograniczył się zatem do czynności wstępnej, formalnej, wpadkowej i to dokonanej przed rozpoczęciem przewodu sądowego.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy stwierdził, że sędzia nie jest wyłączony z mocy ustawy w rozumieniu art. 40 § 1 pkt 3 KPK od rozpoznania sprawy w postępowaniu odwoławczym, gdy w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji incydentalnie wziął udział w rozprawie – na której nie podjęto innych czynności poza stwierdzeniem stawiennictwa i odebraniem oświadczenia co do występowania przez pokrzywdzonego w roli oskarżyciela posiłkowego – aplikant będący synem tego sędziego. Pojęcie „udziału” sędziego w sprawie, w rozumieniu przesłanek wyłączenia z art. 40 § 1 pkt 3 KPK, oznacza wystąpienie sędziego w sprawie, której rozpoznanie nastąpiło w całości albo choćby w części z udziałem osób wskazanych w tym przepisie, tzn. co najmniej rozpoczęło się, albo rozpoczęte trwało, bądź nastąpiło podjęcie przez te osoby innych czynności, w tym zwłaszcza procesowych równoznacznych z zajęciem stanowiska w sprawie, złożeniem oświadczeń procesowych co do rozpoznawanych kwestii dotyczących sprawy, aktywnego albo nawet biernego zajęcia stanowiska co do rozpoznawanego oskarżenia, co w niniejszej sprawie nie miało miejsca.

Uznanie wystąpienia w takim układzie procesowym, jaki miał miejsce w rozpoznawanej sprawie, bezwzględnej podstawy odwoławczej oznaczałoby nadmierny formalizm procesowy, sprzeczny w dodatku, albowiem wykraczający poza jej zakres, z wyrażoną w art. 40 § 1 KPK gwarancją bezstronności sądu.