Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł o podjęcie uchwały mającej na celu rozstrzygnięcie istniejących w orzecznictwie sądowym rozbieżności w wykładni przepisów prawa:
Czy w postępowaniu toczącym się na podstawie PostZabPsychU przepisy art. 2 ust. 3 PostZabPsychU w zw. z art. 730 § 1 w zw. z art. 755 § 1 KPC mogą stanowić podstawę udzielenia zabezpieczenia poprzez umieszczenie uczestnika postępowania w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym (dalej: Ośrodek)?
Zgodnie z art. 2 ust. 3 PostZabPsychU, w postępowaniu sądowym stosuje się odpowiednio przepisy KPC o postępowaniu nieprocesowym ze zmianami wynikającymi z PostZabPsychU, z tym że do środków odwoławczych wnoszonych przez osobę, której dotyczy postępowanie uregulowane w ustawie, nie ma zastosowania art. 368 KPC. Korzystając z tego odesłania sądy w postępowaniach toczących się na podstawie PostZabPsychU stosują art. 730 § 1 KPC, zgodnie z którym w każdej sprawie cywilnej podlegającej rozpoznaniu przez sąd lub sąd polubowny można żądać udzielenia zabezpieczenia oraz art. 755 § 1 KPC, na mocy którego, jeżeli przedmiotem zabezpieczenia nie jest roszczenie pieniężne, sąd udziela zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych dla zabezpieczenia roszczeń pieniężnych. W 2019 r. Sąd Najwyższy podjął uchwałę, w której przyjął, że w postępowaniu toczącym się na podstawie PostZabPsychU mają odpowiednie zastosowanie przepisy KPC o postępowaniu zabezpieczającym, niedopuszczalne jest jednak udzielenie zabezpieczenia przez umieszczenie osoby, której postępowanie dotyczy, w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym (zob. uchwała SN z 30.1.2019 r., III CZP 75/18, Legalis).
Sąd Najwyższy podkreślił fundamentalne znaczenie wolności osobistej człowieka w porządku konstytucyjnym, wolności rozumianej jako wartość nadrzędnej, skoncentrowanej na prawach człowieka, jego godności, aktywności oraz indywidualizmie we wszystkich przejawach funkcjonowania. Nie można nikogo pozbawić wolności bez ustawy, bez określenia zasad i trybu, a w szczególności z odwołaniem się do analogii, odpowiedniego stosowania prawa albo wykładni rozszerzającej na niekorzyść. Wymagań tak określonych nie spełniają przepisy art. 755 § 1 i 21 w zw. z art. 730 KPC w zw. z art. 2 ust. 3 PostZabPsychU w zw. z art. 506 i art. 13 § 2 KPC. Sąd Najwyższy wskazał, że wprawdzie mogą zaistnieć sytuacje, w których izolacja uczestnika, w okresie po opuszczeniu zakładu karnego, a przed prawomocnym zakończeniem postępowania o umieszczenie w Ośrodku, stanie się uzasadniona albo nawet konieczna, jednak aby można ją było zastosować ustawodawca powinien wypełnić istniejącą lukę jasnymi i precyzyjnymi przepisami niebudzącymi żadnych wątpliwości konstytucyjnych.
RPO podzielając stanowisko Sądu Najwyższego wskazał, że sądy powszechne w swoim orzecznictwie nadal prezentują poglądy odmienne od wyrażonego w uchwale. W uzasadnieniach tych orzeczeń stwierdza się, że w tego rodzaju sprawach dochodzi do kolizji praw różnych osób chronionych w równym stopniu przez Konstytucję RP, czyli wolności osobistej uczestnika postępowania – art. 41 i 42 Konstytucji RP oraz życia, zdrowia i wolności seksualnej potencjalnych pokrzywdzonych przez uczestnika – art. 30, 38 i 47 Konstytucji RP. W ocenie sądów istotne jest także to, że pozbawienie wolności uczestnika na podstawie zabezpieczenia następuje na relatywnie krótki okres, może on przy tym odnieść korzyści z takiego rozstrzygnięcia, w postaci dalszego i skuteczniejszego leczenia oraz zapobiegnięcia popełnieniu kolejnego ciężkiego przestępstwa zagrożonego wieloletnią karą pozbawienia wolności. Natomiast skutki jego ewentualnych działań dla życia, zdrowia i wolności seksualnej innych osób mogą okazać się nieodwracalne i niepowetowane. W rezultacie wolność osobista uczestnika musi ustąpić przed doniosłością innych dóbr chronionych przez Konstytucję RP (zob. postanowienie SA w Szczecinie z 3.9.2019 r., I ACz 587/19; postanowienie SA w Szczecinie z 10.7.2019 r., I ACz 490/19).
Sąd Najwyższy orzekając w składzie 7 sędziów uznał, że w świetle art. 31 ust. 3 i art. 41 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 5 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4.11.1950 r., pozbawienie wolności musi być przewidziane w akcie prawnym rangi ustawowej, w sposób dostatecznie jasno i precyzyjnie określający przesłanki oraz kompetencje organu państwa w tym przedmiocie. W ocenie Sądu Najwyższego art. 730 § 1 w zw. z art. 755 § 1 KPC nie spełnia wskazanych standardów konstytucyjnych i konwencyjnych. Jak wyjaśniono, art. 2 ust. 3 PostZabPsychU, w zakresie nieuregulowanym w tej ustawie, odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów KPC o postępowaniu nieprocesowym, czyli regulującym postępowanie co do istoty sprawy. Brak jest natomiast bezpośredniego odesłania do przepisów KPC o postępowaniu zabezpieczającym, które nie są przystosowane do orzekania w ramach zabezpieczenia, czyli przed wydaniem rozstrzygnięcia merytorycznego, o umieszczeniu osób w Ośrodku. Sąd Najwyższy wskazał, że przepisy postępowania zabezpieczającego nie określają podstawowych kwestii, w tym: zasad orzekania w tej materii, czasu umieszczenia tych osób w Ośrodku, czy kontroli właściwych organów. Niedopuszczalne jest stosowanie konstrukcji wielostopniowego odesłania, na skutek którego dochodzi do wydania postanowienia zabezpieczającego prowadzącego do większej ingerencji w wolność osobistą, niż na podstawie orzeczenia rozstrzygającego merytorycznie sprawę. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że istniejącą lukę w prawie powinien wypełnić ustawodawca aktem normatywnym rangi ustawowej.
