Stan faktyczny
J.D. (polski obywatel) ze związku z polską obywatelką, ma dwie córki, urodzone w 2005 i 2010 r. Obecnie obie córki mieszkają z ojcem i uczęszczają do szkoły w RFN.
Od 2015 r. do 2016 r. J.D. był zatrudniony w Niemczech, a później otrzymywał zasiłek chorobowy z ubezpieczenia zdrowotnego. W 2017 r. J.D. nie pracował. W tym czasie on i jego córki otrzymywali świadczenia z tytułu podstawowej ochrony socjalnej. Od stycznia 2018 r. J.D. ponownie pracuje.
W czerwcu 2017 r. J.D. złożył wniosek o kontynuację wypłacania świadczeń na pokrycie kosztów utrzymania dla siebie i swoich córek. Urząd oddalił ten wniosek, motywując to tym, że J.D. utracił status pracownika i przebywał w RFN tylko w celu poszukiwania tam pracy. Zgodnie z niemieckim prawem wyłączeni ze świadczeń socjalnych są cudzoziemcy, których prawo pobytu wynika wyłącznie z celu poszukiwania pracy. J.D. i jego córki złożyli wobec tego skargę o stwierdzenie nieważności tej decyzji oraz o zobowiązanie tego urzędu do przyznania im świadczeń na pokrycie kosztów utrzymania za okres od czerwca do grudnia 2017 r. (dalej jako: sporny okres).
Stanowisko TS
Prawo pobytu
Zgodnie z art. 10 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 492/2011 z 5.4.2011 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii (Dz.Urz. UE L z 2011 r. Nr 141, s. 1) dzieci obywatela państwa członkowskiego, który jest lub był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, mają dostęp do kształcenia na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa, jeżeli te dzieci mieszkają na jego terytorium.
Z orzecznictwa TS wynika, po pierwsze, że dziecku pracownika migrującego lub byłego pracownika migrującego przysługuje w przyjmującym państwie członkowskim autonomiczne prawo pobytu wynikające z prawa do równego traktowania w zakresie dostępu do kształcenia, jeżeli zamierza ono pobierać naukę w ramach powszechnego systemu kształcenia w tym państwie członkowskim. Po drugie, uznanie autonomicznego prawa pobytu po stronie tego dziecka skutkuje przyznaniem odpowiadającego mu prawa pobytu rodzicowi sprawującemu nad tym dzieckiem faktyczną pieczę (wyrok TS z 23.2.2010 r., Teixeira, C‑480/08, EU:C:2010:83, pkt 36).
Prawo do równego traktowania
Przez „przywileje socjalne” w rozumieniu art. 7 rozporządzenia Nr 492/2011 należy rozumieć wszelkie przywileje związane lub niezwiązane z umową o pracę, przysługujące zwykle pracownikom krajowym głównie z powodu posiadania przez nich obiektywnego statusu pracownika albo po prostu z racji zamieszkiwania na terytorium krajowym.
Z orzecznictwa TS wynika, że prawa przysługujące pracownikowi Unii i członkom jego rodziny na podstawie rozporządzenia Nr 492/2011 mogą, w pewnych okolicznościach, istnieć nawet po ustaniu stosunku pracy (wyrok Baumbast i R, pkt 70). Rzecznik generalny stwierdził w pkt 54 i 55 opinii, że nabyte prawo pobytu dzieci takiego pracownika wynikające z art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011 i w konsekwencji prawo rodzica sprawującego nad nimi pieczę „usamodzielniają się”, w stosunku do pierwotnego prawa pobytu opartego na posiadaniu przez danego rodzica statusu pracownika. Zatem mogą one utrzymywać się nawet po utracie tego statusu, w celu zapewnienia większej ochrony prawnej tym dzieciom i uniknięcia w ten sposób sytuacji, w której prawo do ich równego traktowania w dostępie do kształcenia zostałoby pozbawione skuteczności (effet utile). Zdaniem TS podobnie powinno być w sytuacji, gdy dzieciom i rodzicowi sprawującemu nad nimi faktyczną pieczę przysługuje prawo pobytu na podstawie art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011 w odniesieniu do prawa do równego traktowania w zakresie przywilejów socjalnych, o którym mowa w art. 7 ust. 2 tego rozporządzenia.
Zdaniem TS z powyższego wynika, że osobom posiadającym prawo pobytu na podstawie art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011 przysługuje też przewidziane w art. 7 ust. 2 tego rozporządzenia prawo do równego traktowania w zakresie korzystania z przywilejów socjalnych, nawet wówczas, gdy osoby te utraciły status pracownika, z którego pierwotnie wywodziło się ich prawo pobytu.
Stosowanie art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38/WE
Zgodnie z art. 24 ust. 1 dyrektywy 2004/38/WE wszyscy obywatele Unii zamieszkujący na podstawie tej dyrektywy na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego są traktowani na równi z obywatelami tego państwa członkowskiego w zakresie ustanowionym w Traktacie. W art. 24 ust. 2 wskazano, że w drodze odstępstwa od ust. 1 przyjmujące państwo członkowskie nie jest zobowiązane do przyznania uprawnienia do pomocy społecznej w ciągu pierwszych trzech miesięcy pobytu lub, w określonym przypadku, dłuższego okresu przewidzianego w art. 14 ust. 4 lit. b) dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 2.4.2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich (Dz.Urz. UW L z 2004 r. Nr 158, s. 77) osobom niebędącym pracownikami, osobami pracującymi na własny rachunek, osobami, które zachowują ten status, i członkami ich rodziny.
W ocenie TS dyrektywa 2004/38/WE nie może służyć do podważenia autonomii praw opartych na art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011 ani do zmiany zakresu tego przepisu. W związku z tym TS stwierdził, że uwzględnienie kontekstu, w jaki wpisuje się art. 24 dyrektywy 2004/38, potwierdza wykładnię, zgodnie z którą odstępstwo od zasady równego traktowania, o którym mowa w jego ust. 2, stosuje się wyłącznie w sytuacjach objętych ust. 1 tego artykułu, tj. w których prawo pobytu opiera się na tej dyrektywie, a nie w sytuacjach, w których prawo to znajduje autonomiczną podstawę w art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011.
Odmienne traktowanie
Artykuł 7 ust. 2 rozporządzenia Nr 492/2011, na który mogą powoływać się osoby korzystające z prawa pobytu na podstawie art. 10 tego rozporządzenia, stanowi w istocie, że pracownik będący obywatelem państwa członkowskiego korzysta w przyjmującym państwie członkowskim z takich samych przywilejów socjalnych i podatkowych jak pracownicy krajowi również wtedy, gdy straci pracę. Pozbawienie, na podstawie przepisu krajowego, osób, które tak jak J.D. i jego córki są obywatelami innego państwa członkowskiego wywodzącymi prawo pobytu z art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011, wszelkich praw do świadczeń na pokrycie kosztów utrzymania, stanowi, zdaniem TS, przejaw odmiennego traktowania w zakresie dostępu do świadczeń socjalnych w porównaniu z obywatelami krajowymi.
Trybunał orzekł, że art. 7 ust. 2 i art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, na mocy którego obywatel innego państwa członkowskiego i jego małoletnie dzieci, którzy korzystają w tym pierwszym państwie członkowskim z prawa pobytu opartego na art. 10 tego rozporządzenia w związku z uczęszczaniem tych dzieci do szkoły w tym państwie, są automatycznie i w każdych okolicznościach pozbawieni prawa do świadczeń na pokrycie kosztów utrzymania. Wykładni tej nie podważa art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38/WE.
Prawo do specjalnych nieskładkowych świadczeń pieniężnych
W ocenie TS przepisy art. 4 w zw. z art. 3 ust. 3 i art. 70 ust. 2 rozporządzenia (WE) Nr 883/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 29.4.2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.U. L z 2004 r., Nr 166, s. 1) należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, na mocy którego obywatel innego państwa członkowskiego i jego małoletnie dzieci, którzy korzystają w pierwszym państwie członkowskim z prawa pobytu opartego na art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011 w związku z uczęszczaniem tych dzieci do szkoły w tym państwie i którzy podlegają w nim systemowi ubezpieczeń społecznych w rozumieniu art. 3 ust. 1 rozporządzenia Nr 883/2004, są automatycznie i w każdych okolicznościach pozbawieni prawa do specjalnych nieskładkowych świadczeń pieniężnych.
W uzasadnieniu niniejszego wyroku Trybunał podkreślił autonomiczny charakter art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011 wobec unijnych przepisów, w tym przepisów dyrektywy 2004/38/WE, regulujących warunki korzystania z prawa pobytu w innym państwie członkowskim. W ocenie Trybunału dzieci obywatela państwa członkowskiego, który jest lub był zatrudniony w przyjmującym państwie członkowskim, jak też rodzic sprawujący nad nimi faktyczną pieczę, mogą powoływać się w państwie przyjmującym na autonomiczne prawo pobytu wyłącznie na podstawie art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011. Tym samym TS uznał, że te osoby nie muszą spełniać określonego w dyrektywie 2004/38/WE warunku posiadania wystarczających środków utrzymania i pełnego ubezpieczenia zdrowotnego w tym państwie przyjmującym.
Ponadto w tym wyroku TS uznał, że art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011 przyznaje dziecku autonomiczne prawo pobytu w związku z przysługującym mu prawem dostępu do kształcenia, które nie zależy od zachowania przez rodziców sprawujących nad nim pieczę statusu pracownika migrującego w przyjmującym państwie członkowskim. Trybunał uznał, że utrata tego statusu przez danego rodzica nie ma wpływu na przysługujące mu na podstawie art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011 prawo pobytu odpowiadające prawu dziecka, nad którym ten rodzic sprawuje faktyczną pieczę. Zdaniem TS w sytuacji, gdy dziecko posiada w przyjmującym państwie członkowskim prawo pobytu na podstawie art. 10 rozporządzenia Nr 492/2011, to temu dziecku i jego rodzicowi faktycznie sprawującemu nad nim pieczę, przysługuje również prawo do równego traktowania przewidzianego w art. 7 ust. 2 tego rozporządzenia, nawet w przypadku utraty przez tego rodzica statusu pracownika. Tym samym ten rodzic, jeżeli jest bezrobotny, może korzystać z tych samych przywilejów socjalnych i podatkowych, tak jak bezrobotni obywatel państwa przyjmującego.
