Pytanie prawne
W sprawie dotyczącej tymczasowego zabezpieczenia kontaktów z dzieckiem Sąd Rejonowy w K. zwrócił się do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie: Czy w aktualnym stanie prawnym, po zmianach wprowadzonych ustawą z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469; dalej: ZmKPC19), umorzenie postępowania w sytuacji, gdy cofnięte zostało zażalenie na postanowienie rozpoznawane w ramach tzw. zażalenia poziomego, a więc przez inny skład sądu I instancji, następuje w składzie trzech sędziów, czy też w składzie jednego sędziego?
W uzasadnieniu pytania prawnego podkreślono, że zgodny z przepisami prawa skład sądu jest warunkiem ważności postępowania – art. 379 KPC. W stanie prawnym poprzedzającym wejście w życie ZmKPC19 brak było uregulowania, które odnosiłoby się wprost do składu sądu rozpoznającego zażalenie. Z art. 397 § 2 zdanie pierwsze KPC wynikało, że do postępowania toczącego się na skutek zażalenia stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu apelacyjnym. W zdaniu drugim wymieniono rodzaje postanowień zaskarżalnych zażaleniem, którego rozpoznanie następowało w składzie jednego sędziego. Przyjmowano w związku z tym, że z zastrzeżeniem art. 397 § 2 zd. drugie KPC, o składzie sądu w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia decydują odpowiednio stosowane przepisy o postępowaniu apelacyjnym. W rezultacie co do zasady sąd rozpoznawał zażalenie w składzie trzyosobowym.
Wejście w życie ZmKPC19 zmieniło dotychczas obowiązującą zasadę, że zażalenie na postanowienie sądu I instancji rozpoznaje sąd II instancji, wprowadzając instytucję tzw. zażaleń poziomych. Zdaniem Sądu przedstawiającego pytanie prawne, umorzenie postępowania zażaleniowego, po skutecznym cofnięciu wniesionego zażalenia, jest decyzją jedynie formalną. W rezultacie nie można uznać, że jest efektem „rozpoznania” zażalenia i dlatego umorzenie powinno nastąpić w postanowieniu wydanym przez jednego sędziego. W orzecznictwie wyrażany jest pogląd, że rozpoznanie sprawy należy rozumieć jako „rozpatrzenie sprawy” w konstytucyjnym znaczeniu, nie zaś badanie, czy ocenę wymagań formalnych (zob. wyrok SN z 28.3.2018 r., V CSK 284/17, Legalis). Skłania to do wniosku, że słowo „rozpoznaje” w art. 397 § 1 i art. 741 § 2 KPC powinno być rozumiane tak samo, jak na tle art. 386 § 5 KPC w poprzednim brzmieniu.
W uzasadnieniu postanowienia wskazano, że w art. 397 § 2 KPC w brzmieniu sprzed nowelizacji, ustawodawca wprost określał przypadki, w których sąd rozpoznający zażalenie wydawał postanowienie w składzie jednego sędziego. Po wejściu w życie ZmKPC19 jedynie treść zdania pierwszego z § 2 została przeniesiona do § 3 art. 397 KPC, umożliwiając odpowiednie stosowanie przepisów o postępowaniu apelacyjnym do postępowania toczącego się na skutek zażalenia. Taki zabieg legislacyjny można interpretować na dwa sposoby. Pierwszy to przyjęcie, że efektem wyeliminowania przepisu, który wprost ustanawiał wyjątki od zasady rozpoznawania zażalenia przez skład trzyosobowy, jest całkowite wyłączenie orzekania w składzie jednoosobowym w ramach postępowania zażaleniowego. Drugie rozwiązanie to sięgnięcie na mocy odesłania z art. 397 § 3 KPC do art. 367 § 3 KPC. Stosując ten przepis do postępowania zażaleniowego można uznać, że na posiedzeniu niejawnym w postępowaniu zażaleniowym, wydanie orzeczenia stanowiącego skutek oceny tego zażalenia innej niż jego in meritum rozpoznanie, czyli np. umorzenie tego postępowania po cofnięciu zażalenia, może nastąpić w składzie jednego sędziego.
Sygnalizacja RPO
Aktualny stan prawny ukształtowany na mocy ZmKPC19 powoduje wątpliwości, których skutkiem są liczne pytania prawne do SN w zakresie tego, który sąd, I czy II instancji, i w jakim składzie jest właściwy do rozpoznania zażaleń na poszczególne postanowienia. Również Rzecznik Praw Obywatelskich w wystąpieniu do Ministra Sprawiedliwości wskazał na wątpliwości co do stosowania „zażaleń poziomych”, czyli zażaleń kierowanych do innego składu sądu I instancji, w postępowaniach rodzinnych (https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/WG%20do%20MS,%2016.03.2020.pdf.) RPO wskazał, że z uwagi na te wątpliwości niewystarczająca może być działalność uchwałodawcza SN i niezbędna może okazać się inicjatywa ustawodawcza Ministra Sprawiedliwości.
Odrzucenie zażalenia
Podobne wątpliwości w aktualnym stanie prawnym budziła również kwestia, czy po zmianach wprowadzonych ZmKPC19, odrzucenie zażalenia na postanowienie rozpoznawane w ramach tzw. zażalenia poziomego, następuje w składzie trzech sędziów, czy też w składzie jednego sędziego. SN w uchwale wyjaśnił, że zażalenie na postanowienie sądu I instancji w przedmiocie zabezpieczenia odrzuca sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, w składzie trzech sędziów (zob. uchwała SN z 1.7.2021 r., III CZP 36/20, www.sn.pl). W uzasadnieniu stwierdzono, że w art. 397 KPC ustawodawca nie zróżnicował składu orzekającego w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia od charakteru posiedzenia, na którym wydawane jest orzeczenie, ani też od jego przedmiotu. W art. 397 § 1 KPC posłużono się kategoryczną formułą, według której sąd rozpoznaje zażalenie w składzie trzech sędziów. Rozwiązanie to powielono w art. 741 § 2 KPC. SN stwierdził, że z analizy orzecznictwa wynika, iż słowo to nie ma w przepisach prawa procesowego i ustrojowego w pełni utrwalonej treści, co wyłącza możliwość prostego odnoszenia jego znaczenia przyjętego na tle określonej regulacji do innych przepisów KPC. Dlatego prawidłowe odczytanie jego sensu powinno być poprzedzone zawsze analizą kontekstu językowego, w jakim zostało użyte, jak również odwołaniem się do adekwatnych argumentów celowościowych. W ocenie SN orzekanie w postępowaniu odwoławczym, zarówno apelacyjnym, jak i zażaleniowym, w składzie jednego sędziego, stanowi odstępstwo od właściwej polskiemu postępowaniu cywilnemu zasady kolegialności orzekania o środkach odwoławczych. Wyjątki od tego modelu powinny być wprowadzane w drodze jasnej regulacji prawnej, możliwej do zrekonstruowania bez konieczności prowadzenia daleko idących zabiegów interpretacyjnych. Wymaganiom tym nie odpowiada ani art. 397 § 1 KPC ani też art. 741 § 2 KPC, których brzmienie, nie tylko nie osłabia, lecz wzmacnia siłę nakazu orzekania w składzie trzech sędziów w zestawieniu z art. 367 § 3 KPC dotyczącym postępowania apelacyjnego.
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy stwierdził, że również orzeczenie o umorzeniu postępowanie dotyczącego zażalenia na postanowienie sądu I instancji w przedmiocie zabezpieczenia kontaktów z dzieckiem, na podstawie art. 741 § 2 KPC, wydaje w składzie trzech sędziów sąd, który wydał zaskarżone postanowienie.
Artykuł pochodzi z Systemu Legalis. Bądź na bieżąco, polub nas na Facebooku →
