W zamian za ubezwłasnowolnienie – model wspieranego podejmowania decyzji? Trwają prace nad zmianami

Cel projektowanych zmian

Celem projektowanych regulacji jest zastąpienie instytucji ubezwłasnowolnienia (której regulacja, zdaniem Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości, Zuzanny Rudzińskiej-Bluszcz, nie miała na względzie godności osób z niepełnosprawnościami) instrumentami zapewniającymi takim osobom dostęp do wsparcia, którego mogą potrzebować przy korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych –  art. 12 ust. 3 Konwencji z 13.12.2006 r. o prawach osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2012 r. poz. 1169).

Ministerstwo Sprawiedliwości w przedstawionym projekcie zaproponowało interesujące instrumenty wspieranego podejmowania decyzji, tj.:

• asysta prawna, w ramach której asystent wspierał będzie osobę zlecającą w korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych przy prowadzeniu jej spraw, gwarantując czynną obecność przy dokonywaniu przez nią czynności prawnych, w tym wyjaśniając znaczenie ich skutków;
• kurator wspierający, którego zadaniem byłoby zapewnienie osobie pełnoletniej (której stan nie wymaga ustanowienia kuratora reprezentującego) faktycznego wsparcia w prowadzeniu jej spraw;
• kurator reprezentujący, wyznaczany na czas określony (do 5 lat, z możliwością ponowienia ustanowienia kuratora) dla osoby pełnoletniej potrzebującej wsparcia w zakresie, w jakim nie jest w stanie postrzegać i oceniać rzeczywistości lub samodzielnie kierować swoim postępowaniem – jeśli jest to konieczne dla ochrony jej praw lub interesów;
• pełnomocnik rejestrowany, a więc osoba, dla której powstało umocowanie do dokonywania wszystkich czynności związanych z mocodawcą i jego majątkiem, w tym do wyrażania zgody albo sprzeciwu na udzielenie świadczeń zdrowotnych lub na inne czynności medyczne, a także do reprezentowania we wszystkich postepowaniach przed sądami, innymi organami władzy publicznej oraz sądami polubownymi, przy czym umocowanie to powstaje z chwilą wpisu w Rejestrze Pełnomocnictw (art. 109¹⁰ KC). Ma stanowić alternatywną formę samostanowienia przez osoby posiadające zdolność do czynności prawnych na wypadek przyszłej niepełnosprawności.

Kurator nadal będzie ustanawiany przez sąd. Czynności zmierzające do ustanowienia pełnomocnika rejestrowanego odbywać się będą z udziałem notariusza, który odbierając oświadczenie o ustanowieniu pełnomocnika w formie aktu notarialnego, zamieści stosowną informację w Rejestrze Pełnomocnictw. Rejestr ten ma być prowadzony w systemie elektronicznym przez Krajową Radę Notarialną –  proponowany art. 95zm ustawy z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1001; dalej: PrNot).

Co prawda projektodawca przewidział dla umowy asysty prawnej zachowanie formy pisemnej pod rygorem nieważności (art. 6 projektu ustawy), to jednak mając na względzie nie tylko szczególny przedmiot tej umowy lecz także stan świadomości prawnej osoby, która potrzebuje asysty – wydaje się wręcz koniecznym udział w jej zawieraniu notariusza, jako bezstronnego prawnika gwarantującego zabezpieczenie praw i słusznych interesów stron przy konstruowaniu wzajemnych zobowiązań, który jednocześnie na tym etapie obiektywnie wyjaśni aspekty i skutki dokonywanej czynności (art. 80 § 3 PrNot), upewniając się, czy strony rozumieją jej treść i znaczenie, oraz czy umowa jest zgodna z ich wolą (art. 94 § 1 PrNot).

Czy proponowane zmiany realizują cel?

Nie mam wątpliwości co do potrzeby, nie tylko przeglądu dotychczas obowiązujących regulacji w zakresie niedoskonałej instytucji ubezwłasnowolnienia, lecz także wprowadzenia oczekiwanych zmian, które przy zachowaniu zasady bezpieczeństwa obrotu zapewnią realne wsparcie osób dorosłych (w tym z niepełnosprawnościami) w korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych.

Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu ustawy, krajowe przepisy o ubezwłasnowolnieniu, które automatycznie pozbawiają jednostkę autonomii decyzyjnej, są sprzeczne zarówno ze standardami powszechnego systemu ochrony praw człowieka ONZ, jak i regionalnego systemu ochrony praw człowieka Rady Europy (s. 5 Uzasadnienia projektu). Nie wydaje się jednak, aby projektodawca zweryfikował proponowaną regulację w aspekcie bezpieczeństwa obrotu, za który w znacznej mierze odpowiadają choćby notariusze. Słusznie, że to właśnie notariuszom – bezstronnym gwarantom bezpieczeństwa obrotu prawnego – planowane jest powierzenie dokonywania niektórych czynności z zakresu wspierania podejmowania decyzji.

Kurator

Według projektowanego art. 16 § 1-2 KC, dla osoby pełnoletniej potrzebującej wsparcia w zakresie, w jakim nie jest w stanie postrzegać i oceniać rzeczywistości lub samodzielnie kierować swoim postępowaniem, sąd miałby ustanawiać kuratora reprezentującego, jeżeli będzie to konieczne dla ochrony jej praw lub interesów. Będzie on ustanowiony do załatwienia konkretnej sprawy, prowadzenia spraw określonego rodzaju, a nawet prowadzenia wszelkich spraw dotyczących osoby wspieranej i jej majątku. Art. 22 projektu ustawy wskazuje katalog spraw, w jakich kurator reprezentujący powinien uzyskać zezwolenie sądu. Pomimo, iż katalog ten ma mieć charakter otwarty, to jednak wymaga on weryfikacji. Zapewne bowiem zamierzeniem projektodawcy nie jest umożliwienie dokonania czynności prawnej (np. zawarcia umowy pożyczki, czy umowy przedwstępnej sprzedaży nieruchomości, na podstawie której miałoby dojść do zapłaty zadatku) przez osobę, której stan mógłby stwarzać potrzebę rozważenia jej ubezwłasnowolnienia częściowego (na podstawie dotychczas obowiązującego art. 16 KC). Trafna jest uwaga zgłoszona do omawianego projektu przez Stowarzyszenie Sędziów Rodzinnych w Polsce (https://legislacja.gov.pl/docs//2/12392502/13100194/13100197/dokument700375.pdf), iż jest on nieprecyzyjny. Nie jest jasne, czy do zawarcia umowy najmu mieszkania konieczne będzie zezwolenie sądu.

Pełnomocnictwo rejestrowane

Osoba pełnoletnia, dla której nie ustanowiono kuratora reprezentującego, w świetle przygotowanych przez Ministerstwo regulacji (art. 109^10-11 KC) będzie mogła udzielić osobiście (w formie aktu notarialnego) pełnomocnictwa rejestrowanego, tj. pełnomocnictwa na wypadek, gdyby w przyszłości ze względu na stan zdrowia nie była w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem. Takie umocowanie może zostać udzielone jednej osobie pełnoletniej, która nie została skazana prawomocnym wyrokiem sądu za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe, dla której nie został ustanowiony kurator reprezentujący albo umocowany pełnomocnik rejestrowany. Projektowany art. 109¹² § 1 KC określa zakres spraw mocodawcy, dla których dokonania pełnomocnik rejestrowy miałby obowiązek uzyskania zezwolenia sądu.

„Powstanie umocowania pełnomocnika rejestrowanego” ma następować z chwilą wpisu przez notariusza protokołu poświadczenia pełnomocnictwa rejestrowanego w Rejestrze Pełnomocnictw (art. 109¹⁰ § 5 KC), zaś z chwilą powstania takiego umocowania wygasają pełnomocnictwa udzielone przez mocodawcę, obejmujące umocowanie do czynności wchodzących w zakres pełnomocnictwa rejestrowanego, za wyjątkiem pełnomocnictw w postępowaniach przed sądami, innymi organami władzy publicznej oraz sądami polubownymi, a także pełnomocnictw, w stosunku do których mocodawca zrzekł się odwołania lub niewygasających na wypadek śmierci mocodawcy lub pełnomocnika oraz prokury (art. 109¹⁴ KC).

Co ciekawe, według projektowanego art. 16 § 5 KC sąd nie ustanawia kuratora reprezentującego, jeżeli interesy osoby potrzebującej wsparcia są wystarczająco chronione w inny sposób, w szczególności jeżeli został umocowany pełnomocnik rejestrowany. Ponadto, ustanowienie kuratora reprezentującego nie wyłącza powstania umocowania pełnomocnika rejestrowanego, przy czym po powstaniu umocowania kuratela wygasa (art. 109¹⁶ § 2 KC).

Projektodawca nie zamierzał dopuścić do sytuacji, w której po ustanowieniu pełnomocnika rejestrowanego (skutkującego jednocześnie wygaśnięciem kurateli – art. 109¹⁶ § 2 KC) osoba, której stan mógłby stwarzać potrzebę rozważenia ubezwłasnowolnienia częściowego (na podstawie dotychczas obowiązującego art. 16 KC), złożyłaby oświadczenie o odwołaniu pełnomocnictwa rejestrowanego (art. 109¹⁷ KC), aby następnie samodzielnie np. zbyć bądź obciążyć własność swojej nieruchomości. Jego zamiarem nie było zapewne również dopuszczenie do odstąpienia przez sąd od ustanowienia kuratora reprezentującego w związku z powołaniem (w trakcie toczącego się postępowania o ustanowienie kuratora reprezentującego) pełnomocnika rejestrowanego przez osobę, której stan (na podstawie dotychczas obowiązującego art. 16 KC) mógłby stwarzać potrzebę rozważenia jej częściowego ubezwłasnowolnienia (art. 16 § 5 KC). Doświadczenie procesowe dowodzi, iż osoby wspierane lub potrzebujące wsparcia mogą pozostawać nie tylko pod pozytywnym i opiekuńczym wpływem otoczenia, lecz także osób działających w złej wierze, którzy zazwyczaj mają na uwadze jedynie własny interes.

Według projektowanych regulacji, powstanie umocowania pełnomocnika rejestrowanego nastąpić ma z chwilą wpisu przez notariusza protokołu poświadczenia pełnomocnictwa rejestrowanego w Rejestrze Pełnomocnictw (art. 109¹⁰ § 5 KC). Notariusz ma sporządzać protokół poświadczenia pełnomocnictwa rejestrowanego na wniosek pełnomocnika i przy jego udziale (art. 95zo § 1 PrNot) – na podstawie dwóch zaświadczeń wystawionych przez dwóch lekarzy specjalistów w dziedzinie psychiatrii lub neurologii, nie później niż na 3 miesiące przed ich złożeniem (art. 95zo § 2 PrNot). Jak wynika z projektowanego art. 42a § 4 ustawy z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1287), w zaświadczeniu tym orzec się powinno m.in., czy pacjent (tj. osoba udzielająca pełnomocnictwa rejestrowanego) „jest zdolny albo niezdolny do kierowania swoim postępowaniem” (pkt 4).

W praktyce nie zawsze możliwe jest jednoznaczne określenie, czy dana osoba (w przeszłości czy nawet w niedalekiej przyszłości) była bądź będzie zdolna do kierowania swoim postępowaniem. Część schorzeń charakteryzować się może jedynie okresowymi, krótkotrwałymi zaburzeniami uniemożliwiającymi swobodne czy świadome podjęcie decyzji. W takich sytuacjach wydawane zaświadczenia mogą w swej treści nie zawierać oczekiwanych przez projektodawcę stwierdzeń, a tym samym nie dyskwalifikować możliwości dokonania czynności notarialnej polegającej na sporządzeniu protokołu poświadczenia pełnomocnictwa. Na marginesie warto zwrócić uwagę na obowiązujący zakaz dokonania czynności notarialnej w przypadku powzięcia przez notariusza wątpliwości, czy strona czynności notarialnej ma zdolność do czynności prawnych (art. 86 PrNot). Z przedstawionego projektu ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji wynika konieczność przedstawienia zaświadczeń lekarzy specjalistów z dziedziny psychiatrii lub neurologii co do zdolności bądź niezdolności kierowania swoim postępowaniem przez mocodawcę – w ten sposób wręcz próbuje się dopuścić możliwość dokonania przez notariusza czynności notarialnej sporządzenia pełnomocnictwa rejestrowanego (art. 95zn PrNot) z udziałem osoby, wobec której niekiedy notariusz mógłby powziąć wątpliwość co do jej zdolności do czynności prawnych (art. 86 PrNot). Powzięcie takiej wątpliwości uniemożliwia przecież dokonanie czynności notarialnej.

Podkreślić jednak należy, iż obowiązkiem spoczywającym na notariuszu jest czuwanie nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów nie tylko stron danej czynności, lecz także innych osób, dla których może ona powodować skutki prawne (art. 80 § 2 PrNot). Ponadto ma on obowiązek odmowy dokonania czynności notarialnej sprzecznej z prawem (art. 81 PrNot).

Konkluzja

Przedstawiony przez Ministra Sprawiedliwości projekt ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji zawiera niewątpliwie interesujące i cenne propozycje. Wydaje się, że ze względu na liczbę zgłoszonych uwag, omawiany projekt  w obecnym kształcie może jednak stanowić wyłącznie materiał do dalszych prac, uzgodnień i zmian dla dobra zarówno osób wspieranych, potrzebujących wsparcia, jak i innych uczestników obrotu. Należy jednocześnie wyrazić zadowolenie tak znacznym zainteresowaniem społecznym tą problematyką, a mając na względzie już zgłoszone liczne uwagi i zastrzeżenia – należy mieć nadzieję, że  projekt w ostatecznym kształcie ma szanse sprostać oczekiwaniom.

Inne publikacje Autora:

Legalis – Spółki osobowe. Czynności notarialne. Klauzule w aktach notarialnych. Wzory aktów notarialnych, Michał J. Wieczorek, Rafał Wrzecionek

Więcej na temat działalności Autora:

www.wrzecionek.com.pl

Artykuł pochodzi z Systemu Legalis. Bądź na bieżąco, polub nas na Facebooku →