Prawo cywilne – źródła prawa cywilnego

Prawo cywilne to jedna z najważniejszych gałęzi prawa. Normuje stosunki majątkowe i niemajątkowe na linii osoby fizyczne –  osoby prawne określane, jako podmioty prawa prywatnego. Główny źródłem prawa cywilnego jest ustawa z 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz.U.Nr 16, poz. 93 ze zm.). Prawo cywilne uznawane jest za podstawę prawa prywatnego i znajdują szerokie zastosowanie w życiu codziennym. Z tego powodu jego znajomość jest warunkiem koniecznym w pracy każdego prawnika.

Równolegle z Kodeksem cywilnym powstał również Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Dzieli się na 3 Tytuły, tj. Małżeństwo, Pokrewieństwo oraz Opieka i kuratela.

Stosunki cywilnoprawne są również kształtowane na mocy ustaw odrębnych. Do najważniejszych należą:

• Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.)
• Prawo własności przemysłowej (Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.)
• Ustawa o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.)
• Ustawa o własności lokali (Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.)
• Ustawa o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.)
• Prawo przewozowe (Dz.U. z 2012 r. poz. 1173 ze zm.)
• Prawo wekslowe z 1936 r. (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.)
• Prawo czekowe z 1936 r. (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.)
• Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2012 r. poz. 1112 ze zm.)

Prawo cywilne a podmioty prawa cywilnego

Kodeks cywilny w art. 1 stanowi, że za podmioty prawa cywilnego uważa się osoby fizyczne oraz osoby prawne w ramach nawiązywanych stosunków majątkowych i niemajątkowych. Co więcej, w art. 33¹ k.c. wskazany został dodatkowy na katalog podmiotów prawa cywilnego o jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, ale posiadające osobowość prawną. Te podmioty często w literaturze określane są, jako ułomne osoby prawne lub niezupełne osoby prawne. Za przykład takich podmiotów mogą posłużyć np. spółki osobowe (spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa, spółka komandytowo-akcyjna), państwowe jednostki budżetowe, wspólnota mieszkaniowa, stowarzyszenie zwykłe czy partia polityczna przed wpisem do ewidencji.

Prawo cywilne w pigułce

Jako trzon prawa prywatnego prawo cywilne stanowi przedmiot odrębnej dyscypliny naukowej i dydaktycznej. Systematykę prawa cywilnego można podzielić na działy kodeksowe i dwa działy pozakodeksowe, czyli:

• Część ogólna. Znalazły się w niej zagadnienia wspólne dla pozostałych działów prawa cywilnego, tj. zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych, ochrona dóbr osobistych (zasady), czynności prawne.
• Prawo rzeczowe. W tym dziale zostało uregulowane prawo własności oraz inne prawa rzeczowe, czyli wszelkie prawa na rzeczach ruchomych i nieruchomościach.
• Prawo zobowiązań. Regulacje z zakresu wymiany dóbr i świadczenia usług (stosunki o charakterze majątkowym). W części ogólnej tego działu znalazły się regulacje dotyczące treści zobowiązań i rodzajów świadczeń, jak również źródła zobowiązań, np. umowa, bezpodstawne wzbogacenie, czyn niedozwolony. Do tego należy dodać regulacje z zakresu niewykonania lub wygaśnięcia zobowiązania. W części szczególnej skodyfikowane zostały tzw. umowy nazwane, typu sprzedaż, pożyczka, najem, spedycja.
• Prawo spadkowe. Dotyczy zasad dziedziczenia spadku na skutek śmierci osoby fizycznej, w tym tryb powoływania do dziedziczenia oraz wynikające z tego faktu skutki. W kodeksie znajdziemy dziedziczenie ustawowe, jak i dziedziczenie testamentowe.
• Prawo rodzinne. Dział pozakodeksowy dotyczy takich instytucji, jak: małżeństwo, pokrewieństwo, opieka oraz kuratela.
• Prawo na dobrach materialnych (inaczej: prawo własności intelektualnej). Obejmuje prawo autorskie i prawo własności przemysłowej.

Kwestią sporną dla teoretyków prawa wydają się kompleksy norm, które ciężko w sposób jednoznaczny kategoryzować w ramach wyspecjalizowanych działów prawa cywilnego lub odrębnych działów prawa prywatnego. Należą do nich:

• Prawo pracy. Cześć doktryny dowodzi, że prawo pracy nie stanowi części prawa cywilnego i winno być traktowane, jako oddzielna, niezależna gałąź prawa. Jednym z głównych argumentów za tym świadczącym jest fakt, że formalna równość stron jest znacząco ograniczona na skutek socjalno-ochronnej funkcji tego prawa. Co więcej, Kodeks pracy z 1974 r. (Dz. U. 1974 Nr 24 poz. 141 ze zm.) w sposób kompleksowy uregulował znaczną część prawa pracy, a zawarty w nim art. 300 stanowi, że: „W sprawach nie unormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy.”
• Prawo rolne. Wyodrębnienie tej dziedziny prawa ma przede wszystkim uzasadnienie dydaktyczne. To dyscyplina o charakterze kompleksowym, w której skład wchodzą zarówno normy cywilno-, jak i administracyjnoprawne.
• Prawo rodzinne. Pogląd dominujący traktuje prawo rodzinne, jako część prawa cywilnego. Niemniej jednak niektórzy autorzy, ze względu na przeważające stosunki typu niemajątkowego, stosunki osobiste, traktują tę gałąź prawa, jako odrębną. Niemniej jednak w prawie rodzinnym, którego trzonem jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r. (Dz. U. 1964 Nr 9 poz. 59 ze zm.), występuje podobna metoda regulacji, jak w prawie cywilnym. W związku z tym nie ma przeszkód, żeby do stosunków rodzinnych wprost stosować przepisy prawa cywilnego z części ogólnej.
• Prawo handlowe. Jest to bez wątpienia wyspecjalizowany dział prawa cywilnego. Świadczą o tym przepisy Kodeksu handlowego dotyczące spółek handlowych. Regulacje odnoszące się do czynności prawnych znalazły się – zgodnie z postulatem jedności prawa cywilnego – w Kodeksie cywilnym.
• Prawo spółdzielcze. To wyodrębniony dział prawa cywilnego, nazywany częścią tzw. prawa korporacyjnego. W takim przypadku stosunki pomiędzy korporacjami a członkami korporacji kształtowane są w oparciu o zasadę równorzędności. Ustawa o prawie spółdzielczym z 1982 r. (Dz. U. 1982 Nr 30 poz. 210 ze zm.) oraz Ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. 2001 Nr 4 poz. 27 ze zm.) świadczą o wyodrębnieniu kompleksu norm związanych z prawem spółdzielczym.

Cechy prawa cywilnego

Cechą charakterystyczną dla prawa cywilnego jest autonomiczność podmiotów prawnych sprowadzające się w się do braku przyporządkowania jednej strony drugiej, jak również brak udziału organu publicznego kształtującego pozycję stosunku prawnego. Oprócz tego prawo cywilne dotyczy stosunków o charakterze majątkowym i niemajątkowym. Majątkowy charakter prawa cywilnego sprowadza się do wykazania interesów natury ekonomicznej), natomiast niemajątkowy – dotyczy dóbr, które jako takie nie mają bezpośredniej wartości ekonomicznej. Warto też zwrócić uwagę na metodę regulacji, na której opiera się prawo cywilne, tj. autonomiczność podmiotów. Tę można sprowadzić do zrównanej (równorzędnej) pozycji stron, gdzie nie występuje bezpośredni przymus ze strony organów państwowych.

Podstawowe zasady prawa cywilnego

W ramach analizy prawa cywilnego można sformułować kilka głównych, dominujących zasad. Będą to m.in.:

• Zasada nie retroakcji, szerzej znana pod łacińską nazwą lex retro non agit. Artykuł 3 k.c. stanowi, że „ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że co innego wynika z jej brzmienia lub celu”.
• Zakaz nadużycia prawa. W myśl art. 5 k.c. „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.” Zasada ta odnosi się do interesu społecznego, jak również równowagi przy uwzględnianiu interesów indywidualnych.
• Ciężar dowodu. Art. 6 k.c. stanowi, że „ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne.”
• Dobra i zła wiara. To stan psychiczny, z którego zaistnieniem wiąże się modyfikacja skutków prawnych wskazanych w dyspozycji normy prawnej. W ustawodawstwie brakuje jednak legalnej definicji dobrej lub złej wiary. Należy jednak przyjąć, że ten podział ma charakter dychotomiczny, a co za tym idzie – definicja odnosząca się do jednego z tych pojęć będzie miała a contrario również zastosowanie także do drugiego pojęcia. Zgodnie z art. 7 k.c. dobra wiara jest objęta domniemaniem zgodnie z którym „Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary.”

Chcesz być na bieżąco? Śledź najnowsze wpisy z kategorii Prawo cywilne, które cyklicznie pojawiają się na legalis.pl!

Zaciekawiło Cię Prawo i postępowanie cywilne? Zobacz, co oferuje Księgarnia Beck.

Zapoznaj się również z poniższymi artykułami napisanymi przez naszych ekspertów. Bezpłatny dostęp do treści!

• Artykuł Andrzeja Tomaszka, Nowe zasady postępowania po nowelizacji procedury cywilnej, w znakomity sposób opisuje zmiany w procedurze cywilnej które miały miejsce na początku tego roku.
• Odpowiedź na pozew po nowelizacji postępowania cywilnego, pióra radcy prawnego Małgorzaty Borkowskiej, dotyczy już jednego z obowiązków pozwanego i zmian, jakie zaszły na tym gruncie w kontekście postępowania cywilnego.
• W podobnym duchu został również napisany artykuł przez Martę Dobrzycką, zatytułowany Zażalenie poziome w nowelizacji KPC.