Pozorność umowy o pracę

Stan faktyczny

Sąd Okręgowy wyrokiem z 10.8.2016 r. oddalił odwołanie Skarżącego i Spółki z o.o. od decyzji ZUS z 24.8.2015 r. stwierdzającej, że nie podlega on obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu od 1.4.2015 r. z tytułu zatrudnienia w tej Spółce na podstawie umowy o pracę z 27.3.2015 r.

SO ustalił, że Skarżący był zatrudniony na podstawie umowy o pracę z 6.6.2011 r. w firmie D.I., na czas nieokreślony, na stanowisku dyrektora zakładu w Bogdance. Odwołująca się Spółka, zawarła z firmą D.I. umowę zlecenia usług produkcyjnych z 1.8.2012 r., na mocy której pracownicy tej firmy wykonywali pracę na rzecz Spółki w jej zakładzie w Bogdance (tzw. outsourcing pracowniczy). Umowa ta została wypowiedziana przez firmę D.I. 7.11.2014 r., ze skutkiem na 31.3.2015 r., a następnie 3.6.2015 r. ogłoszono upadłości firmy D.I. Spółka zatrudniła wszystkie osoby zatrudnione w firmie D.I., wykonujące dotychczas obowiązki w Bogdance, a ze Skarżącym zawarła umowę o pracę z 27.3.2015 r., zatrudniając go na czas określony od 1.4.2015 r. do 31.12.2015 r. na stanowisku szefa produkcji. Z uwagi to, że Skarżący był niezdolny do pracy z powodu choroby od 30.3.2015 r. do 8.4.2015 r., nie podjął pracy w Spółce od 1.4.2015 r., lecz dopiero po zakończeniu zwolnienia lekarskiego. Porozumieniem zmieniającym z 31.8.2015 r. strony zmieniły umowę o pracę z 27.3.2015 r. w ten sposób, że od 1.9.2015 r. Skarżący miał pełnić obowiązki dyrektora zakładu na czas nieokreślony.

Z uzasadnienia SA

W ocenie SA apelacje Spółki i Skarżącego zależało oddalić z uwagi m.in. na okoliczność, iż sporna umowa o pracę z 27.3.2015 r. była pozorną czynnością prawną, ponieważ już od samego początku nie mogła zostać zrealizowana w umówionej dacie, tj. 1.4.2015 r., czego miały świadomość obie strony umowy. Ani w dacie zawarcia umowy, ani też w dacie ustalonej jako rozpoczęcie pracy Skarżący nie miał bowiem możliwości świadczenia pracy, ponieważ 27.3.2015 r. łączył go ważny stosunek pracy z innym pracodawcą – z firmą D.I., trwający do 31.7.2015 r. na podstawie umowy o pracę z 6.6.2011 r.

Skarga kasacyjna

Skarżący zarzucił naruszenie m.in. art. 22 ustawy z 26.6.1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 ze zm., dalej: KP) polegające na stwierdzeniu, że w wyniku zawarcia umowy o pracę z 27.3.2015 r. nie doszło do nawiązania stosunku pracy, podczas gdy w rzeczywistości Skarżący został zatrudniony w tej Spółce; art. 83 ustawy z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1740 ze zm., dalej: KC) w zw. z art. 300 KP przez uznanie, że ww. umowa o pracę jest pozorna, a o jej pozorności świadczą okoliczności niezależne od stron, powstałe po jej zawarciu; a także art. 6 ust. 1 pkt 1 i art. 12 ust. 1 w zw. z art. 13 ust. 1 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423 ze zm.) przez przyjęcie, że Skarżący nie podlegał ubezpieczeniom społecznym od 1.4.2015 r. z tytułu zatrudnienia w Spółce.

Z uzasadnienia SN

W ocenie SN, wbrew stanowisku SA, poczynione w sprawie ustalenia stanu faktycznego – choć nie jest jasne, czy niezdolność Skarżącego datowana od 30.3.2015 r. trwała tylko do 8.4.2015 r., jak przyjął SO, czy też nieprzerwanie aż do 18.8.2015 r., jak ustalił SA; nie do końca wiadomo też, w jakich okresach podjął pracę w Spółce w nienormowanym czasie pracy – nie dają podstaw do przyjęcia, że sporna umowa z 27.3.2015 r. miała charakter pozornej czynności prawnej.

SN wskazał, że wystąpienie wad oświadczeń woli powodujących ich nieważność powinno być oceniane przy uwzględnieniu okoliczności faktycznych towarzyszących złożeniu owych oświadczeń, a zatem zaistniałych w czasie, w którym były one składane. To wtedy strony czynności prawnej muszą mieć świadomość tego, że czynność ta nie będzie faktycznie realizowana. Oznacza to, że już 27.3.2015 r. strony tej umowy musiałyby mieć świadomość tego, że Skarżący jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a pracodawca nie będzie korzystać z jego pracy, czyli gdy strony z góry zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy. Tymczasem w okolicznościach sprawy Skarżący 27.3.2015 r. pozostawał wprawdzie w zatrudnieniu w firmie D.I., ale było już wówczas pewne, że w związku z ustaniem 31.3.2015 r. umowy zlecenia usług łączącej obu pracodawców, począwszy od 1.4.2015 r., nie będzie mógł faktycznie realizować tego zatrudnienia na dotychczasowych warunkach, czyli jako dyrektor zakładu w Bogdance. Zaświadczenie z 5.5.2015 r. potwierdzające dotychczasowe warunki zatrudnienia Skarżącego w firmie D.I. nie może zaś podważać tego wniosku, a co najwyżej świadczyć o tym, że po 31.3.2015 r. warunki zatrudnienia Skarżącego w firmie D.I. nie zostały formalnie zmienione.

Nie ulega też wątpliwości, że Skarżący w dacie zawarcia spornej umowy był zdolny do pracy, co potwierdzało zaświadczenie lekarza medycyny pracy z 26.3.2015 r. Stał się natomiast niezdolny do pracy już po zawarciu tej umowy, od 30.3.2015 r. Żaden przepis prawa pracy (poza szczególnymi regulacjami pragmatyk służbowych) nie zakazuje równoczesnego pozostawania przez pracownika w dwóch, a nawet w większej liczby stosunków pracy. Świadomość, że pracownik w momencie zawierania umowy o pracę jest już zatrudniony u innego pracodawcy, pozostaje zatem bez wpływu na ważność takiej umowy, jeśli będzie ona faktycznie realizowana w warunkach określonych w art. 22 § 1 KP. Ponadto przepis ten mówi jedynie o zobowiązaniu się przez pracownika do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Kładzie więc nacisk na zamiar pracownika i gotowość wykonywania przez niego pracy istniejącej w momencie zawierania umowy o pracę. Skutecznemu i ważnemu zawarciu takiej umowy nie stoi zatem na przeszkodzie późniejsza, spowodowana obiektywnymi przeszkodami niemożność faktycznego podjęcia pracy w terminie określonym w umowie o pracę zgodnie z art. 26 KP.

W ocenie SN nie może być mowy o pozorności umowy o pracę również wtedy, gdy pracownik zawiera umowę o pracę, będąc już czasowo niezdolnym do pracy, ale zakładając, że podejmie pracę niezwłocznie po ustąpieniu tej niezdolności. Niezdolność do pracy występująca w dacie zawarcia umowy o pracę nie niweczy bowiem zamiaru podjęcia pracy, choćby w późniejszym terminie. Zresztą, co wynika z ustaleń faktycznych, Skarżący podjął, choć nie do końca wiadomo kiedy, pracę w warunkach określonych w spornej umowie.

Nie ma więc racji SA, przyjmując, że pozostawanie przez Skarżącego w chwili zawarcia spornej umowy o pracę w zatrudnieniu w firmie D.I. oraz powstała od 30.3.2015 r. jego niezdolność do pracy potwierdzały pozorność tej umowy, która powodowała jej nieważność, a w konsekwencji niemożność podlegania pracowniczym ubezpieczeniom społecznym.

Dlatego SN uznał za uzasadnione zarzuty kasacyjne. SA nie dokonał oceny prawnej ustalonego przez siebie stanu faktycznego pod kątem ww. regulacji, choć z dokonanych przez ten Sąd ustaleń zdają się wynikać powiązania osobowe (a także kapitałowe) Spółki oraz firmy D.I., które mogły stanowić istotny element motywacyjny dla samego Skarżącego oraz reprezentującego odwołującą się Spółkę prezesa w celu doprowadzenia do sytuacji, w której Skarżący (choćby okresowo) podlegałby „podwójnej” ochronie ubezpieczeniowej. Definitywna ocena tej sytuacji, w szczególności pod kątem sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, będzie możliwa dopiero wówczas, gdy zostanie oparta na stanowczych i wyczerpujących ustaleniach faktycznych, które dotychczas są niepełne, uniemożliwiając tym samym prawidłową subsumcję. Aby rozstrzygnąć te problemy, SA powinien odkryć motywację stron kryjącą się za dokonaną przez nie czynnością.